Anselm Kiefer maakte de holocaust bespreekbaar in het naoorlogse Duitsland. Zijn rauwe schilderijen van desolate landschappen zitten vol sporen van het nazi-verleden. Welke symbolische verwijzingen vind je in de schilderijen van Kiefer?

De Roemeense dichter Paul Celan overleefde de werkkampen van de nazi’s. Maar al zijn familieleden kwamen om in de Holocaust. De dood van zijn ouders en de jodenvervolging spelen een hoofdrol in zijn gedichten. In 1970 pleegde hij zelfmoord op 49-jarige leeftijd. Maar tot op de dag van vandaag worden zijn gedichten veel gelezen. Voor de Duitse kunstenaar Anselm Kiefer zijn de gedichten van Celan een belangrijke bron inspiratie.

Todesfuge

In Celan’s beroemdste gedicht “Todesfuge” beschrijft hij Margarete en Shulamite. Margarete verwijst naar de vrouw uit Goethe’s Faust, een hoogtepunt uit de Duitse literatuur. Shulamite (de vrouwelijke versie van de Hebreeuwse naam Solomon) is een Joodse vrouw. Margarete en Shulamite zijn een metafoor voor de Duitsers en de joden in de Tweede Wereldoorlog.

Kiefer maakte twee schilderijen over de hoofdpersonen van het gedicht. Het blonde haar van Margarete is het enige dat nog overeind staat als stro in een desolaat landschap. “Shulamite” toont een donkere kelder, met as tegen de muren. Zwarte as als metafoor voor het zwarte haar van de jodin.

Anselm Kiefer

Kiefer werd vlak na de Tweede Wereldoorlog geboren. In het naoorlogse Duitsland werden de verschrikkingen van de holocaust grotendeels verzwegen. Kiefer probeert dit te doorbreken. In zijn aangrijpende schilderijen toont hij ruïnes als sporen van het nazi-verleden van Duitsland.

Zo toont hij in “Innenraum” de Mozaïekkamer in de nieuwe Rijkskanselarij, de regeringskantoren van Adolf Hitler in Berlijn. Het gebouw is ontworpen door de nazi-architect Albert Speer. De grootsheid van gebouw, moest de nieuwe Rijkskanselarij in de traditie van het oude Egypte, Griekenland en Rome plaatsen. In “Aschenblume” zien we hoe de natuur de ruïne van de kanselarij overneemt.

Landschappen

De kracht van het werk van Kiefer zit in de combinatie van schilderkunst met rauwe materialen. Vaak gebruikt hij stro, gedroogde bloemen, takken of metaal op zijn doeken. Juist deze toevoegingen voelen als sporen uit een andere tijd. Soms voegt Kiefer ook teksten toe aan zijn schilderen. In het schilderij “Schwarze Flocken” komen de teksten uit het werk van Celan.

Het zijn vooral Kiefer’s landschappen waarin het oorlogsverleden zichtbaar blijft. Dorre bloemen en planten verwijzen naar de dood. Ook jaren later blijven de sporen van de oorlog zichtbaar, alsof de tijd het verleden niet kan bedekken. Ook zonder iedere verwijzing te begrijpen, ervaar je de sfeer van eenzaamheid, dood en verlating. De herinnering aan de holocaust blijft zo dankzij Kiefer in leven.

Het werk van Anselm Kiefer is vanaf 14 oktober 2023 te zien in een overzichtstentoonstelling in Museum Voorlinden. Lees hier onze bespreking van deze expositie.