Vandaag wordt de jaarlijkse Dodenherdenking gehouden bij oorlogsmonumenten in heel Nederland. Zelfs 75 jaar na de Tweede Wereldoorlog komen er nog steeds monumenten bij. Een rondgang langs de meest indrukwekkende exemplaren over de hele wereld laat zien dat er talloze redenen en manieren zijn om te herdenken. Is er een verschil tussen het herdenken van soldaten en holocaustslachtoffers?
Op 4 mei 1956 werd in het Amsterdam het Nationaal Monument voor de Tweede Wereldoorlog onthuld. Het verving een tijdelijke colonnade waarin elf urnen met aarde van fusilladeplaatsen en begraafplaatsen uit iedere provincie waren geplaatst. Het nieuwe monument, door Amsterdammers ‘Pijpie Krijt’ genoemd, werd niet met veel enthousiasme ontvangen. De allegorische beelden en hoogdravende teksten zouden onbegrijpelijk zijn. Was het een monument om de vrijheid te vieren? Of om het lijden van de bevolking te laten zien?
Wat is de doel van een oorlogsmonument?
De discussie rondom het monument op de Dam laat zien dat er verschillende redenen kunnen zijn om een monument op te richten. Vaak is het herdenken van de slachtoffers de belangrijkste reden. Veel oorlogsmonumenten bevatten daarom de namen van de omgekomen militairen. In Engeland zijn de namen van mariniers en soldaten bijvoorbeeld verzameld op de oorlogsmonumenten in Plymouth and Londen.
In Nederland zijn op veel lokale monumenten de namen van omgekomen militairen of burgers weergegeven. Maar een nationaal monument waarop alle slachtoffers van de Holocaust staan, bestond nog niet. In Amsterdam wordt daarom gebouwd aan een nieuw monument ontworpen door Daniel Libeskind waarop alle 104.000 namen staan.
Oorlogsbegraafplaatsen
In heel Europa worden de soldaten herdacht op de militaire begraafplaatsen. De begraafplaatsen van het Gemenebest (Verenigd Koninkrijk, Canada, Australië en 50 andere landen) hebben allemaal hetzelfde ontwerp om eenheid en herkenbaarheid uit te stralen. Op iedere begraafplaats is een ‘Cross of Sacrifice’ en ‘Stone of Remembrance’ te vinden. In Nederland zijn deze begraafplaatsen onder andere te vinden in Groesbeek, Oosterbeek en Bergen-op-Zoom.
Voor iedere soldaat is een witte grafsteen geplaatst, waarop de regimentsbadges zijn gemarkeerd met hun respectieve nationale embleem. Elke grafsteen draagt de naam, het nummer, de eenheid, de datum van overlijden van de soldaat en, vaak, zijn leeftijd. Helaas konden veel lichamen helemaal niet worden geïdentificeerd en droegen de inscriptie “Een soldaat bekend voor God”. Als ze gedeeltelijk konden worden geïdentificeerd, bevat de grafsteen de aanvullende bekende informatie.
Overwinning
In dit Sovjet Unie werden na de Tweede Wereldoorlog meerdere oorlogsmonumenten geplaatst met als belangrijkste doel de macht van het Sovjet regime te laten zien. Tijdens de Tweede Wereldoorlog hadden de Russen zwaar te lijden gehad onder de opmars van Hitler (26 miljoen doden), maar de Russen waren als overwinnaars uit de strijd gekomen. Op de plek van de slag om Stalingrad werd daarom het beeld ‘het Moederland roept’ geplaatst en ook op andere plekken waar grote slagen waren geweest, bij Brest en Kiev, werden patriottistische monument neergezet.
De Joegoslavische dictator Tito besloot op een zelfde manier de plekken te herdenken waar gevechten plaats hadden gevonden tijdens de Tweede wereldoorlog. In de jaren zestig en zeventig ontwierpen verschillende beeldhouwers daarom massieve beelden om het vertrouwen en de kracht van de socialistische republiek te tonen.
Holocaust
In tegenstelling tot de bombastische oorlogsmonumenten om veldslagen te herinneren, zijn veel herdenkplaatsen voor de Holocaust meer ingetogen. Ze proberen het lijden van de Joden, Roma, Sinti en homoseksuelen invoelbaar te maken door de onmenselijke kant van de oorlog te benadrukken. Veel beelden proberen je emotioneel te raken.
In het Tsjechische dorpje Lidice staat een monument om de vermoorde kinderen te herdenken. Het beeld van Marie Uchytilová toont de angstige kinderen als groepje dicht bij elkaar staan. In Moskou staat een monument waarop uitgemergelde mensen langzaam omvallen. George Segal toont zelfs lijken in zijn monument in San Francisco, waarin een hek van een concentratiekamp centraal staat. Maar soms kan ook juist de leegte beklemmend zijn, zoals een monument van stoelen in Leipzig of een lange rij schoenen langs de Donau in Boedapest (boven dit artikel). Je voelt dan juist dat zoveel mensen er niet meer zijn.
Vanavond om 8 uur zijn we twee minuten stil voor de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en vele andere conflicten en vredesoperaties. Het zal in deze coronacrisis anders zijn, dan normaal en niet mogelijk zijn om samen te komen rondom de oorlogsmonumenten. Laten we hopen dat we snel de vele herdenkingsplekken weer kunnen bezoeken om stil te staan bij de slachtoffers, om de veerkracht van de samenleving te kunnen zien of om welke andere reden dan ook.
