Wat is er te zien op een wit schilderij?

‘Dat had mijn kind ook kunnen maken!’ of ‘Wat is dit een saai schilderij!’. Het zijn slechts enkele voorbeelden van klachten die museumbezoekers soms hebben bij het zien van een geheel wit schilderij. Maar wat maakt dit soort monochrome schilderijen goed? Wat is er te zien op een geheel wit schilderij?

In de jaren 50 schilderde Robert Rauschenberg meerdere volledig witte schilderijen. Deze ‘White Paintings’ zijn de ultieme versimpeling van kunst. Rauschenberg was in deze tijd goed bevriend met John Cage, die 4″33 componeerde; een muziekstuk dat volledig uit stilte bestaat. Door te luisteren naar stilte, ga je ieder achtergrondgeluidje horen. Hetzelfde geldt voor de witte schilderijen van Rauschenberg. Ze laten je anders kijken, maken vuiltjes zichtbaar. Op een kleurrijk schilderij zou je een stofje niet eens zien, maar door de witte achtergrond ga je oneffenheden zien de anders verborgen zouden zijn.

Alexander Rodchenko – Rood, Geel en Blauw

Kazimir Malevich – Wit op wit

Geschiedenis van het Monochroom

Er zijn de afgelopen honderd jaar door verschillende kunstenaars om verschillende redenen schilderijen gemaakt die slechts 1 kleur hadden. We noemen dit monochrome schilderijen naar het Griekse monos (één) en chroma (kleur). Rond 1910 versimpelde Malevich zijn afbeeldingen tot geometrische vormen in één kleur. Zijn zwarte vierkant is hier het beste voorbeeld van. Officieel is dat geen monochroom omdat het doek twee kleuren bevat (zwart op wit). Maar hij versimpelde dit concept nog verder totdat hij helemaal witte schilderijen had.

Malevich inspireerde hiermee Alexander Rodchenko, die in 1924 drie schilderijen maakte in rood, geel en blauw. Hij bracht zo de schilderkunst terug tot de primaire kleuren. Malevich and Rodchenko hadden versimpeling als hoofddoel om tot de meest pure vorm van kunst te komen. Hun werk is door het communisme tientallen jaren afgesloten in Rusland gebleven en was niet bekend bij Westerse kunstenaars. Westerse kunstenaars gingen pas in de jaren 50 en 60 monochrome werken maken.

Robert Ryman – Rule

Jan Schoonhoven – Zonder titel

Lucio Fontana – Concetto Spaziale Attese

Piero Manzoni – Achrome

Materialen

Monochrome werken werden voor moderne kunstenaars een middel om dingen zichtbaar te maken, die onder figuratieve werken onzichtbaar bleven. Zoals Rauschenberg zijn witte schilderijen gebruikte om stofjes en oneffenheden zichtbaar te maken, gebruikten andere kunstenaars monochrome werken om textuur te laten zien. Robert Ryman beplakte zijn doeken met allerlei materialen, voordat hij ze helemaal wit schilderde. Het ging hierbij niet zo zeer om de witte afbeelding, maar juist om wat eronder zat.

Een zelfde manier van denken vind je terug bij de witte doeken van Lucio Fontana. Hij maakte monochrome schilderijen en stak ze met een mes kapot. Juist door de doeken in te snijden, maakte hij het materiaal zichtbaar. Waar het doek normaal verborgen lag onder de afbeelding van het schilderij, werd het doek opeens het hoofdonderwerp. Een tweedimensionale vlak werd zo een driedimensionaal object. Andere kunstenaars die hiermee speelden waren bijvoorbeeld Piero Manzoni en Jan Schoonhoven. Ook zij maakten geheel witte schilderijen, maar speelden met materialen en structuur om 3D schilderijen te creëren.

Kleur

Yves Klein gebruikte monochrome schilderijen juist om kleur te laten zien. Hij was jaren op zoek naar het ideale blauw, totdat hij in 1958 een ultramarijn-blauw pigment ging mengen met het fixatief Rhodopas. De diep blauwe kleur die hierbij ontstond, behield zijn intensiteit en ging nauwelijks glanzen, zelfs niet op ondergronden met veel reliëf. Yves Klein was helemaal gek van de kleur en noemde het International Klein Blue (IKB). Hij beschilderde doeken, maar ook menselijke lichamen om de kleur te tonen.

Waar Yves Klein alleen werkte met blauw, was zwart de favoriete kleur van Ad Reinhardt. In eerste instantie lijken zijn schilderijen helemaal zwart te zijn. Maar als je ogen eenmaal gewend zijn aan de donkere schilderijen, dan zie je dat de werken bestaan uit verschillende zwarte vlakken. Hij bereikte dit effect door verschillende lagen zwarte verf over elkaar heen te schilderen. Reinhardt laat zo zien hoe onze ogen ons bedriegen en dat we goed moeten kijken om kleine verschillen te kunnen zien.

Monochrome schilderijen kunnen zaken zichtbaar maken, die in figuratieve schilderijen vaak onzichtbaar blijven. Kleur, materialen en omgeving worden door de simpele aanpak opeens het hoofdonderwerp van een schilderij. Monochrome schilderijen dwingen je anders te kijken en aandacht te hebben voor detail. Een goed monochroom schilderij is daarom niet saai, maar verruimt juist je blik!