Deze meesterwerken gingen verloren in de Tweede Wereldoorlog

In de Tweede Wereldoorlog zijn veel kunstwerken verloren geraakt. Entartete kunst werd vernietigd door de nazi’s, maar ook veel andere werken overleefden de oorlog niet door bombardementen of diefstal. Welke topstukken moeten we missen sinds de Tweede Wereldoorlog?

Adolf Hitler kwam in 1933 aan de macht in Duitsland en richtte meteen zijn pijlen op de cultuursector. Er vonden massale boekverbrandingen plaats en ook de kunst moest er aan geloven. Moderne kunst werd ‘ontaard’ (entartet) verklaard en vergeleken met werk van patiënten met een psychische aandoening. In heel Duitsland werd Entartete Kunst massaal in beslag genomen.

In 1937 organiseerde het nazi-regime de befaamde tentoonstelling voor Entartete Kunst in München. Twee miljoen mensen kwamen zich vergapen aan de ‘foute kunst’. Na de expo, zijn de meest waardevolle werken geveild aan buitenlandse kopers, zodat Duitsland buitenlandse valuta in handen kreeg. 4000-5000 overgebleven werken zijn verbrand in 1939.

Onderstaande schilderijen van Otto Dix ondergingen waarschijnlijk dit lot. Dix toonde in zijn werk de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog , maar de nazi’s vonden dat hij vooral het Duitse leger belachelijk maakte. Ook schilderijen van Wasily Kandinsky, zoals zijn eerste 3 composities, overleefden de oorlog niet.

Bombardementen

Tijdens de oorlog confisqueerde de Duitse bezetter kunstschatten in heel Europa. De belangrijkste schilderijen en beelden zouden in het Führermuseum in Linz komen te hangen. Ook koos Hitler zijn favoriete werken om op te hangen in zijn privé-vertrekken. De kunstroof van de nazi’s was gigantisch.

Hoewel veel werken goed werden ondergebracht in schuilkelders en tijdelijke opslagruimtes, zijn door het oorlogsgeweld ook veel werken verloren gegaan. De Steenbrekers van Gustave Courbet (boven dit artikel) werd met 154 andere schilderijen vervoerd naar het kasteel Königstein, toen het transportvoertuig in Dresden geraakt werd door een bom. Bij een bombardementen in Magdeburg werd het schilderij ‘Schilder op weg naar zijn werk’ van Vincent van Gogh vernietigd.

Schloss Immendorf

Een goed voorbeeld van de kunstroof van de nazi’s is de inname van de collectie van de familie Lederer. Het was destijds de grootste verzameling werk van Gustav Klimt ter wereld. De hele oorlog lagen de schilderijen, waaronder het beroemde drieluik ‘Filosofie, Geneeskunde en Jurisprudentie’ van de Weense universiteit, opgeslagen in Slot Immendorf.

Aan het eind van de oorlog gaf Hitler het bevel om alle waardevolle bezittingen te vernietigen, zodat ze niet in handen zouden vallen van de geallieerden. Soldaten staken daarom Slot Immendorf in brand voordat ze terugtrokken. Bij deze brand zijn tientallen schilderijen van Gustav Klimt in de vlammen opgegaan (o.a. onderstaande werken).

Altaussee Zoutmijn

In de zoutmijn van het Oostenrijke dorpje Altaussee hadden de Duitsers ook een grote kunstopslag gevestigd. Bijna 5000 kunstwerken vanuit heel Europa waren in de mijn ondergebracht, waaronder het Lam Gods van Jan van Eyck, de Madonna uit Brugge van Michelangelo en schilderijen van Johannes Vermeer.

Na het eerdergenoemde bevel tot vernietiging werden in de mijn bommen aangebracht om de mijn op te blazen voordat de geallieerden zouden aankomen. Gelukkig wist een groep mijnwerkers in het geheim de bommen te verwijderen in de nacht van 3 op 4 mei 1945. Met kleine explosieven werden alleen de belangrijkste ingangen van de mijn opgeblazen. Hierdoor werden de kunstwerken gered.

Teruggevonden

Ondanks de minutieuze boekhouding van de Duitsers zijn in de Tweede Wereldoorlog veel schilderijen kwijt geraakt. Bovenstaand portret van Rafaël is bijvoorbeeld na de oorlog nooit meer teruggezien. Vaak wordt aangenomen dat deze werken verloren zijn gegaan bij bombardementen en ander oorlogsgeweld. Maar af en toe worden onverwacht toch schilderijen teruggevonden.

In 2012 kwam bijvoorbeeld aan het licht dat Cornelius Gurlitt een oorlogscollectie van 1500 werken bezat met schilderijen van Claude Monet, Pierre-Auguste Renoir, Paul Cézanne, Paul Gauguin, Henri Matisse, Eugène Delacroix, Edgar Degas, en vele anderen. Zijn vader, Hildebrandt Gurlitt, had in de oorlog voor Adolf Hitler kunst opgekocht in Nederland, België en Frankrijk. Ondertussen was hij dus ook een eigen collectie begonnen.

Waarschijnlijk zijn veel werken onder hoge druk en voor veel te lage bedragen verkregen in de oorlog. Maar Gurlitt was de rechtmatige eigenaar van de werken, omdat de misdaden ondertussen verjaard zijn. Na zijn dood in 2014 besloten de nabestaanden de collectie te doneren aan het kunstmuseum van Bern in Zwitserland. Het museum accepteerde de schenking, op voorwaarde dat roofkunst teruggegeven mocht worden aan de rechtmatige eigenaars.

Sindsdien zijn tientallen werken teruggeven en wordt van zo’n 500 werken gezocht naar de eigenaars. De overige 1000 werken zijn opgegaan in de museumcollectie. Toch heeft de aanvaarding van deze ‘oorlogsbuit’ door het museum veel wenkbrauwen doen fronzen. Hoe ga je als museum om met schilderijen die mogelijk niet rechtmatig zijn verkregen?