Hoe vervaagt Gerhard Richter de geschiedenis?

Vijfenveertig jaar geleden was Duitsland in de ban van links-extremistische aanslagen door de Rot Armee Fraction (RAF). Gerhard Richter maakte 15 doeken over de dramatische dood van de RAF-kopstukken. Gebaseerd op krantenfoto’s tonen zijn grijze doeken een vervaagde werkelijkheid.

Op 18 oktober 1977 werden Andreas Baader, Jan-Carl Raspe en Gudrun Ensslin dood aangetroffen in hun cel in Stuttgart. De drie waren lid van de Rot Armee Fraktion die in Duitsland links-extremistische terroristische aanslagen pleegden. Hun dood volgde op een reeks incidenten, waaronder de kaping van een vliegtuig. Volgens de officiële verklaring was er sprake van zelfmoord, maar hier werd openlijk aan getwijfeld.

Gerhard Richter – Arrestatie van Holger Meins

18 oktober 1977

Richter’s 15 doeken over de gebeurtenissen rondom de Rot Armee Fraktion zijn een hoogtepunt in zijn oeuvre. De schilderijen staan symbool voor de schaduwkant van de ideologisch extremisme. Toch neemt Richter nergens echt stelling, maar toont hij juist de manipulatie van beeldvorming.

De eerste schilderijen in de serie tonen de arrestatie van de RAF leden. Het doek over de arrestatie van Holger Meins is het meest vervaagd. Meins was één van de zes belangrijkste RAF leden, die samen met Andreas Baader en Jan-Carl Raspe werd gearresteerd in juni 1977. Het schilderij toont het moment dat hij uit de garage stapt, waarin hij zich verscholen hield. Ondanks dat hij op het doek niet meer is dan een schaduw, zullen veel Duitsers het beeld meteen herkennen. De foto domineerde de kranten.

Gerhard Richter – Gegenüberstellung 1, 2 en 3

Fotoschilderijen

Gerhard Richter gebruikt voor de schilderijen zijn kenmerkende techniek van vervaging. Hij benadrukt hiermee dat geen enkel beeld de werkelijkheid perfect kan vangen. De lading en de betekenis van een beeld worden beïnvloed door compositie en context. De vervaging maakt de schilderijen per definitie minder realistisch.

De schilderijenserie “Gegenüberstellung” toont Gudrun Ensslin kort na haar arrestatie op 7 juni 1972. Op de krantenfoto’s was haar gevangenisuniform zichtbaar. Maar Richter besloot het beeld bij te snijden en de omgeving onherkenbaar te maken. Richter wilde dat de afbeeldingen neutraal zouden blijven, in tegenstelling tot het politiek-gevoelige bronmateriaal. Hiermee laat hij zien hoe beïnvloedbaar een beeld is.

Andreas Baader

Het dramatische zwaartepunt in de serie ligt bij de doeken over Andreas Baader, die op 18 oktober 1977 zelfmoord pleegde in zijn cel. Richter toont de platenspeler waarin het wapen verstopt zat, het lichaam van Baader en de uitvaart. Hoewel de schilderijen op kille forensische foto’s zijn gebaseerd, appelleren de doeken van Richter meer aan verdriet en onmacht.

Volgens Richter staat het doek over de uitvaart symbool voor afscheid nemen. Niet alleen afscheid nemen van de lichamen, maar ook van de ideologie. Richter ziet het doek als het einde van “de illusie dat onaanvaardbare levensomstandigheden kunnen worden veranderd door gewelddadige strijd.” Hoewel zijn werken over de RAF ondertussen bijna 35 jaar oud zijn, blijft deze boodschap actueel.