Geertgen tot Sint Jans vernieuwde de Nederlandse schilderkunst door goed naar zijn Vlaamse collega’s te kijken. Altaarstukken met landschappen, olieverf en dynamische composities. Wat waren de vernieuwingen van Geertgen tot Sint Jans?
In het Kunsthistorisch Museum in Wenen hangen twee panelen van een altaarstuk dat ooit in de Sint Janskathedraal in Haarlem heeft gehangen. “De bewening van Christus” en “De lotgevallen van de beenderen van Johannes de Doper” zijn de enige werken die met zekerheid toegeschreven kunnen worden aan Geertgen to Sint Jans, doordat Karel van Mander de schilderijen beschreef in zijn Schilderboeck.
Geertgen was een broeder in het klooster van Sint Jan (vandaar de naam tot Sint Jans), die zich gespecialiseerd had in het schilderen van christelijke taferelen. Handig, want het klooster had zo een vakman in huis die schilderingen kon maken. Schilders werden in Middeleeuwen niet als kunstenaars maar als vaklieden gezien, we zagen dit eerder bij de Gebroeders van Lymborch.
Stijl
Geertgen tot Sint Jans staat bekend om zijn ovale gezichten. Hoewel de schilderijen realistischer zijn dan eerder in de Middeleeuwen, zijn de gezichten vaak vrij inwisselbaar. Ook het simpele perspectief in Geertgen’s schilderijen is kenmerkend voor de tijd waarin hij werkzaam was. Toch wordt Geertgen gezien als de belangrijkste Nederlandse kunstenaar van de 15e eeuw.
Geertgen gebruikte complexe composities met veel figuren. Ook de landschappen in de achtergrond van zijn werk waren een vernieuwing in de 15e eeuw. De wijze waarop het emoties uitbeeldt, maakt zijn werken erg geschikt voor gebed. “Man der Smarten” uit het Catharijneconvent is een goed voorbeeld van een schilderij dat Geertgen maakte voor privé-devotie. Hoewel de goudkleurige achtergrond doet denken aan Byzantijnse kunst, is het tafereel modern. Met het realisme van de huilende figuren brengt Geertgen de intense emotie van Jezus over op de kijker.
Olieverf
In de 15e eeuw begon Jan van Eyck olieverf te gebruiken om meer realisme te krijgen in zijn werk. Tijdens het leven van Geertgen waren Nederland en België onderdeel van het Habsburgse rijk en werden de gebieden gezamenlijk gezien als de Nederlanden. Vernieuwingen in de Vlaamse kunst kwamen zo snel in de Noordelijke Nederlanden terecht.
Geertgen behoort tot de vroegste olieverfkunstenaars van Nederland. In “de boom van Jesse” is goed te zien welke mogelijkheden het nieuwe medium bracht. De vele details in de boom en de rijkdom aan stoffen, was met temperaverf heel moeilijk geweest. Olieverf leent zich vanwege de glans ook veel beter voor nachttaferelen. In “de Geboorte bij Nacht” speelt Geertgen met licht en donker, uniek voor de 15e eeuw. Het werk wordt aan hem toegeschreven vanwege de ovale gezichten, die weer erg simplistisch zijn.
Hoe goed Geertgen tot Sint Jans zijn Vlaamse collega’s bestudeerde, is goed te zien in zijn schilderijen van “Aanbidding van de Koningen”. Geertgen schilderde dit thema meerdere malen en liet zich hierbij inspireren door Hugo van der Goes. Hoewel de compositie van Geertgen anders is, zijn de figuren duidelijk overgenomen van Van der Goes. In de kleren, de kleuren en de gezichten is dit goed te zien.
Aanbidding van de Koningen – Hugo van der Goes (l) en Geertgen tot Sint Jans (r)
Haarlem
Geertgen tot Sint Jans werd slechts 28 jaar, maar zijn invloed op de Nederlandse schilderkunst is groot geweest. Waarschijnlijk is Geertgen de leermeester geweest van de Meester van de Brunswijkse Diptiek (mogelijk Jan van Haarlem), die op zijn beurt Jan Mostaert heeft onderwezen. Deze schilders hebben met altaarstukken en portretten de olieverfkunst in Nederland op de kaart gezet.
Haarlem groeide dankzij Geertgen uit tot het centrum van de Nederlandse schilderkunst in de 15e eeuw. In 1496 werd in de stad het eerste schildersgilde (St. Lucasgilde) van de Noordelijke Nederlanden opgericht. Haarlem zou deze leidende positie lange tijd vasthouden door het werk van Karel van Mander, Cornelis van Haarlem, Frans Hals en vele anderen. Maar daarover in latere vensters meer!
Meer artikelen uit de Canon van de Nederlandse kunst:
George Hendrik Breitner: De Moderne Stad in Beeld
M.C. Escher: Oneindige onmogelijkheden
Mannetje van Willemstad: Het oudste kunstwerk van Nederland
Jan-Baptist Xavery: Beeldhouwer aan het Hof
Johan Barthold Jongkind: Impressionisme aan de Franse kust
Was Pieter Bruegel de meester van het boerenleven?
Karel van Mander: Schilder en schrijver die de Renaissance naar Haarlem bracht
Willem de Kooning ging sneller schilderen toen hij stopte met drinken
Adriaen de Vries: Nederlandse beeldhouwer van wereldformaat
Piet Mondriaan: Religieuze zoektocht naar abstractie
Ary Scheffer vond inspiratie in boeken
Rembrandt van Rijn: Een leven lang experimenteren
Judith Leyster: Pionier van de Genrekunst
Lucas van Leyden: Meester van de Prentkunst in de Renaissance
Weer een prachtige aflevering. Bedankt Jeroen! Even een taalkundig foutje in deze zin: In het Kunsthistorisch Museum in Wenen hangen twee panelen van een altaarstuk dat ooit in de Sint Janskathedraal in Haarlem hebben gehangen. Moet denk ik zijn “twee panelen die ooit…etc ,of twee panelen van een altaarstuk dat ooit (…) heeft gehangen. Het is maar een suggestie 😉