Titiaan was jarenlang onaangetast de belangrijkste kunstenaar van Venetië. Maar hij werd uitgedaagd door de jongere Tintoretto en Veronese nadat zij hun eigen atelier openden in de stad. Er ontstond een speelse competitie tussen de drie kunstschilders die zorgde voor een vernieuwing van de schilderkunst. Titiaan, Tintoretto en Veronese brachten kleur, emotie en dynamiek in de Renaissance!
Tientallen jaren lang was de schilderkunst gedomineerd vanuit Florence en Rome. Leonardo, Michelangelo en Rafael werden gezien als de belangrijkste kunstenaars aller tijden. Deze Florentijnse kunstschilders waren de meesters van ‘disegno’ ofwel tekenen. Ze gebruikten de lijn om perspectief te brengen in hun schilderijen. De krioelende lichamen die Michelangelo bijvoorbeeld schilderde in zijn frescos, waren gebaseerd op een duidelijke ondertekening en voelden juist door de sterke lijnen driedimensionaal en levensecht aan.
Titiaan
Na het overlijden van deze 3 Renaissance meesters, probeerden de navolgers van Michelangelo en Raphael hen te evenaren. De Venetiaanse kunstenaar Titiaan koos juist zijn eigen weg. Hij maakte faam met een serie naakte vrouwen, zoals de Venus van Urbino en de Venus met een Spiegel (hieronder). Ook maakte hij steeds meer gebruik van kleur, zoals in de Danaë (bovenaan dit artikel) en de andere erotische schilderijen die hij maakte voor de Spaanse koning Filips II.
Tintoretto vs. Veronese
Rond 1550 kreeg Titiaan concurrentie van twee jonge kunstenaars in de stad. Jacopo Tintoretto, nota bene opgeleid in zijn eigen atelier, kreeg een belangrijke opdracht voor de Scuola Grande di San Marco. Hij schilderde drie gigantische doeken over het leven van Marcus de Evangelist en deze schilderijen werden goed ontvangen. Rond deze tijd vestigde ook Paolo Veronese zich in Venetië. Hij haalde meteen een belangrijke opdracht voor het Doge paleis binnen.
Lange tijd bleef Titiaan van de Venetiaanse schilders nog steeds de meest gewilde. Als je door hem geschilderd werd, kwam je in het rijtje van paus Paulus III, keizer Karel V, koning Frans I en de hertogen van Urbino en Mantua. Tintoretto en Veronese werkten ondertussen aan grote opdrachten. Tintoretto won de competitie om de Scuola di San Rocco te verfraaien. Veronese maakte een fresco-cyclus voor de familie Barbaro, die ambassadeurs waren bij de koningshuizen van Engeland en Frankrijk.
Competitie tussen Venetiaanse kunstenaars
Omdat Titiaan, Tintoretto en Veronese steeds met elkaar de competitie aan moesten om opdrachten binnen te slepen, probeerden ze zichzelf steeds te vernieuwen. Zo schilderden ze alle drie het Bijbelse verhaal van de Emmausgangers, waarin Jezus verschijnt aan twee discipelen na zijn kruisdood. Bij Titiaan is dit nog een vrij statisch geheel, waarin Jezus aan tafel zit te eten. Maar Tintoretto en Veronese maken er een dynamisch tafereel van met veel beweging en mensen om Jezus heen.
Het is opvallend hoe vaak Titiaan, Veronese en Tintoretto dezelfde onderwerpen hebben geschilderd. Daardoor konden ze hun verschillen benadrukken en hun kwaliteit laten zien. In de schilderijen rondom de graflegging van Jezus Christus is dit goed te zien. Titiaan introduceerde een nieuwigheidje: het schilderen van de nacht. Michelangelo, Leonardo en Raphael hadden nog nooit een nachtelijk tafereel geschilderd. Veronese en Tintoretto namen het spel tussen licht en donker meteen over en gingen zelfs een stap verder. Zo gebruikte Veronese een verkort perspectief in het lichaam van Christus om zijn kunde te laten zien.
Colore
Door de vele vernieuwingen van de Venetiaanse meesters, ontstond een hele nieuwe ‘Venetiaanse stijl’. In tegenstelling tot de ‘designo’ van Michelangelo en Raphael, richtten de Venetiaanse kunstenaars zich op ‘colore’. Door lijnen te vervagen en kleur centraal te stellen bereikten ze emotioneel geladen werken vol dynamiek. Hiermee waren de Venetiaanse meesters duidelijk anders dan eerdere Renaissance kunstenaars uit Rome en Florence.
Het gebruik van kleur en vervaagde lijnen is goed te zien in de werken die de Venetiaanse kunstenaars maakten van Sint Hieronymus. Waar Michelangelo nog het ideale lichaam probeerde te schilderen, proberen Titiaan, Tintoretto en Veronese het lijden van St Hieronymus in de woestijn te laten zien. De eenzaamheid bracht Hieronymus dichter tot god. Door dynamische composities en kleuren die in elkaar overlopen, leggen ze veel emotie in de schilderijen.
Bassano
Na de dood van Titiaan in 1576, bleven Tintoretto en Veronese de belangrijkste vertegenwoordigers van de Venetiaanse school. Ook Jacopo Bassano kreeg in deze tijd meer opdrachten. Bassano was niet zo vernieuwend als de eerdere Venetiaanse kunstenaars, maar wist hun stijl goed te kopiëren. Zijn schilderijen waren bovendien vaak iets speelser.
Het is bijzonder om te zien hoe snel Titiaan, Tintoretto en Veronese de schilderkunst vooruit hebben gebracht. De vernieuwingen van de Venetiaanse school waren een belangrijke eerste stap op weg naar de Barok, waarin emotie nog meer centraal kwamen te staan. De Venetiaanse kunstenaars gebruikten ook als eerste licht-donker effecten, die later door Rembrandt, Caravaggio en Velazquez nog veel verder zouden worden uitvergroot.
Een mooi, duidelijk verhaal dat heel goed de verschillende kunstperioden met elkaar verbindt.