Schilderde Ribera een man of een vrouw?

Het is een gek gezicht. Een persoon met een baard, grove gezichtstrekken en grote handen geeft een baby borstvoeding. Schilderde Jusepe de Ribera een man met borsten? Of is het toch een vrouw met uiterlijk van een man?

Magdalena Ventura

De Spaanse schilder Jusepe de Ribera werkte in Napels, destijds Spaans grondgebied. In opdracht van de hertog Fernando Afán de Ribera van Napels maakte hij het schilderij van Magdalena Ventura. Ventura was wonderlijke verschijning. Ze was geboren als vrouw, maar kreeg in de loop van heet leven het uiterlijk van een man. Rechtsonder op het schilderij staat haar verhaal beschreven op een stenen tablet:

“Kijk, een groot wonder der natuur. Magdalena Ventura van de stad Acumulus in Samnium in de volkstaal Abruzzo in het koninkrijk Napels, 52 jaar oud en wat ongewoon is toen zij 37 jaar was begon zij tekenen van vermannelijking te krijgen en verscheen een volle baard, zodat ze eerder leek op een bebaarde man dan op een vrouw die eerder drie zonen verloor die ze baarde voor haar echtgenoot Felici de Amici, die je naast haar ziet.”

Hoe kreeg Magdalena Ventura haar baard?

In de medische literatuur is er veel gespeculeerd over de oorzaak van de onverwachte baardgroei van Magdalena Ventura. Hoe kon de vrouw op haar 37e opeens een baard krijgen? Waarschijnlijk heeft zij een tumor ontwikkeld in haar eierstokken. Door de tumorcellen werd teveel testosteron aangemaakt, waardoor Magdalena mannelijke geslachtskenmerken (zoals lichaamsbeharing) ontwikkelde.

Testosteron is een mannelijk geslachtshormoon. Vrouwen die testosteron slikken, zoals transgenders die een geslachtsverandering willen ondergaan, menstrueren meestal niet meer. Het lijkt daarom onwaarschijnlijk dat het kind op het schilderij, daadwerkelijk een kind van Magdalena Ventura is. Ook haar hoge leeftijd (52 jaar) maakt het niet waarschijnlijk dat ze nog een kind heeft gehad. Waarschijnlijk heeft Ribera haar met het kind van iemand anders en met ontblote borst geschilderd, om het contrast tussen haar vrouwelijke geslacht en mannelijke uiterlijk weer te geven.

Realistisch of overdreven?

Kunsthistorici hebben veel gediscussieerd of Magdalena Ventura realistisch is afgebeeld. Was haar baard echt zo lang? Waren haar handen echt zo grof? Jusepe de Ribera staat bekend om zijn naturalisme. Ook in religieuze schilderijen, zoals bovenstaand werk van Sint Paulus, probeert hij heiligen af te beelden als mensen van vlees en bloed. De oude man op het schilderij zou je op straat tegen kunnen komen. Ribera zette zich hiermee af tegen de geïdealiseerde Renaissance-kunst.

Toch lijkt de Ribera zichzelf wat vrijheid gepermitteerd te hebben. Zo is het onwaarschijnlijk dat een vrouw die zo behaard werd van de testosteron, geen enkele beharing op haar borst zou ontwikkelen. Ook de woeste ongeknipte baard lijkt wat te zijn overdreven. Zeker naast de netjes bijgewerkte baard van haar man, die duidelijk zijn baard verzorgde. Het zijn allemaal trucjes van Ribera om het contrast tussen mannelijkheid en vrouwelijkheid te vergroten.

Andere vrouwen met baardgroei

In de 17e eeuw waren mensen met een bijzonder uiterlijk vaak paria’s. Zo hadden de Italiaanse machthebber Cosimo de Medici en de Spaanse koning Filips IV meerdere mensen met dwerggroei in dienst. Zij werkten als narren aan het hof. Er zijn meerdere schilderijen gemaakt van deze mensen met dwerggroei. Vrouwen met baarden werkten vaak in circussen, waar ze kijk werden gezet voor het hele volk.

Ook Antonietta Gonsalvus werkte aan het hof. Antoninetta had overmatig haar over haar hele lichaam door hypertrichose. Het was een erfelijke aandoening waar haar hele familie last van had. Lavinia Fontana schilderde haar als 10 jarig meisje aan het Franse hof. Uit de schilderijen van Magdalena Ventura, Antonietta Gonsalvus en andere vrouwen met overmatige haargroei blijkt dat ze vooral werden gezien als rariteiten.

Barok

In deze serie artikelen staat de barokschilderkunst centraal:
Guido Reni (Compositie) – Jusepe de Ribera (Naturalisme)