Guido Reni behoort tot de meest succesvolle kunstenaars van zijn tijd. Zijn composities vol beweging en dramatiek hebben de barokkunst fundamenteel veranderd. Wat maakt de composities van Guido Reni zo dynamisch?
In 1617 kreeg Guido Reni de opdracht om vier schilderijen te maken voor het paleis van Ferdinando Gonzaga, de zesde hertog van Mantua. De schilderijen vertellen het verhaal van de heldendaden van de Griekse held Herakles. De vier schilderijen hangen tegenwoordig in het Louvre.
Herakles was een Griekse held, die twaalf zware taken uitvoerde in opdracht van koning Eurystheus. Reni schilderde vier scènes: Hercules (Romeinse naam voor Herakles) die de Hydra verslaat; de strijd tussen Hercules en Achelos om de liefde van Deianira; de ontvoering van Deianira door de centaur Nessus; en tot slot de dood van Hercules op een brandstapel. De schilderijen van Herakles stonden symbool voor de fysieke kracht, de inzet voor het publieke belang en morele integriteit van de hertog van Mantua.
1) Hydra van Lerna, 2) Worsteling met Achelos, 3) Ontvoering van Deianira door Nessus, 4) De dood van Hercules op de brandstapel
Griekse voorbeelden
Waarschijnlijk modelleerde Reni het uiterlijk van Herakles op basis van Oud-Griekse beelden. Het beroemdste klassieke beeld in Reni’s tijd was de Apollo van Belvedère, te zien bij het Vaticaanpaleis. Het beeld toont een gespierd lichaam, net als Herakles in de schilderijen van Guido Reni. Maar Reni gebruikte ook minder bekende beelden als voorbeeld. Waarschijnlijk is de Worsteling met Achelos, gebaseerd op een Grieks bronzen beeldje met worstelaars.
De Apollo van Belvedère is het ultieme schoonheidsideaal, dat eeuwenlang als voorbeeld diende voor de Renaissancekunst. Ook de David van Michelangelo toont bijvoorbeeld zo’n geïdealiseerd lichaam. Hoewel prachtig, zijn de beelden ook wat statisch. Apollo en David staan vooral mooi te wezen, zonder dat er veel gebeurt. Guido Reni was echter op zoek naar meer dynamiek en beweging.
Laöcoon
In 1506 was een beeld van Laöcoon opgegraven. Het Romeinse marmeren beeld toont hoe de Griekse priester Laöcoon wordt gegrepen door zeeslangen, wanneer hij de Trojanen probeert te waarschuwen voor de Griekse list met het houten paard. Het marmeren beeld was beschadigd teruggevonden en daarom gerestaureerd. Ze dachten dat Laöcoon uitgestrekte armen had om zich te ontworstelen aan de slang. Mogelijk was het uitgestrekte lichaam een voorbeeld voor Reni’s schilderij van de Dood van Herakles op de brandstapel.
Pas in de 20e eeuw werd de rest van de arm van Laöcoon teruggevonden. De restauratie bleek niet te kloppen. De arm was niet uitgestrekt, maar juist gebogen richting het hoofd. Daarom is sinds de jaren 80 Laöcoon weer zonder extra toevoegingen te zien.
Compositie: Diagonaal
De uitgestrekte lichamen en overdreven bewegingen zouden het handelsmerk worden van de schilderijen van Guido Reni. Net als Renaissancekunstenaars inspireerde hij zich op de Griekse oudheid, maar zijn composities zijn veel dynamischer. Zelfs in portretten, zoals zijn schilderij van Johannes de Doper (zie kader hieronder), gebruikt Reni beweging om het werk te verlevendigen.
De composities van Guido Reni en andere barokkunstenaars kenmerken zich door de diagonale lijn. Ook in de schilderijen over Herakles loopt vaak een (denkbeeldige) diagonale lijn, die het lichaam van Herakles volgt. Neem het schilderij van de Hydra van Lerna, waarin een diagonale lijn van linksboven naar rechtsonder loopt.
Compositie: Driehoek
Guido Reni kiest in zijn schilderijen vaak voor dramatische momenten met veel beweging. In onderstaand schilderij van de Kindermoord in Bethlehem zien we hoe moeders hun kinderen proberen te beschermen tegen het geweld van de soldaten. Onderaan het werk liggen de bleke kinderlijkjes. Reni gebruikt in werk een driehoekscompositie, met de punt naar beneden. Deze instabiele vorm zorgt voor dynamiek en beweging.
In een eerder artikel liet ik zien hoe Rafaël ook graag met driehoekscomposities werkte, maar dan met de punt naar boven voor rust, stabiliteit en geïdealiseerde vormen. Reni’s werken zijn veel dynamischer, zorgen voor beweging en spanning in een schilderij. Guido Reni’s barokke composities zijn daarmee fundamenteel anders, dan de Renaissancekunst van Rafaël.
Guido Reni was zeker niet de enige die de composities in de barok veranderde. Italiaanse tijdgenoten zoals Caravaggio en Annibale Carracci experimenteerden ook met diagonale lijnen en composities. Samen zorgden zij ervoor de nieuwe stijl zich snel over Europa verspreidde.
Barok
In deze serie artikelen staat de barokschilderkunst centraal:
Guido Reni (Compositie) – Jusepe de Ribera (Naturalisme)
