Piet Mondriaan: Religieuze zoektocht naar abstractie

Veel mensen vinden de schilderijen van Piet Mondriaan zakelijk en rationeel. Maar het tegengestelde is waar. Mondriaan ervaarde zijn kunst als een religie. Hij zocht naar de kern van het bestaan in primaire kleuren en simpele vormen. Hoe ontstond Mondriaan’s abstractie?

Mondriaan was een aanhanger van de theosofie, een religieuze filosofische stroming die stelde dat alle religies en filosofieën uit één universele wijsheid voortkwamen. Maar hoe geef je de ultieme waarheid weer in de kunst? In 1911 deed Mondriaan met het schilderij Evolutie een eerste poging. Hij toonde symbolisch de drie stappen van het ontwaken van de mensheid van het lagere, lichamelijke naar het hogere, geestelijke.

Westkapelle

Toen Mondriaan abstract ging werken, had hij er al een carrière van 25 jaar opzitten. Net als tijdgenoten als Jan Sluijters en Jan Toorop, wisselde hij tussen verschillende stijlen en technieken. In de schilderijen die hij maakte van de vuurtoren van Westkapelle, is goed te zien hoe hij experimenteerde met verschillende stijlen: pointillisme, fauvisme en expressionisme.

Lange tijd probeerde Mondriaan de symboliek van kleuren te gebruiken om de diepere betekenis van zijn werk weer te geven. Maar toen Piet Mondriaan rond 1911 in aanraking kwam met het kubisme, verdween de kleur uit zijn werk. Hij zag in de versimpeling van vormen een mogelijkheid om het universele te vangen in een schilderij, in de navolging van de theosofische principes.

Piet Mondriaan – Rode boom, avond (1908-1910), Grijze boom (1911), Bloeiende appelboom (1912), Compositie #11 (1913)

Bomen van Mondriaan

In de schilderijen die Mondriaan maakte van een bomen is de verandering van zijn stijl goed te zien. In 1910 schilderde hij nog een rode boom tegen een donkerblauwe lucht. Zo ving hij melancholie van de avondschemering in hangende takken en felle kleuren.

Maar een jaar later is de kleur helemaal uit zijn werk verdwenen, zoals te zien is in de Grijze boom uit 1911. In 1912 heeft hij de vorm van de boom versimpeld tot losse lijnen. In 1913 is de boom alleen nog een patroon van rechthoeken, alle ronde vormen zijn uit het werk verdwenen. Hoewel het werk abstracter en minder realistisch is, vindt Mondriaan dat hij de essentie van de boom zo beter benadert.

Parijs

In 1912 trekt hij naar Parijs, waar hij in de Rue de Depart een atelier betrekt. Hij ontmoet de kubisten en gaat verder met zijn zoektocht naar de meest pure kunstvormen. Vanaf 1917 gebruikte Mondriaan alleen nog primaire kleuren in zijn werk. Hij zag ze als bouwstenen van de wereld om ons heen. Alle kleuren kunnen immers worden gemaakt uit wit, zwart en de primaire kleuren: rood, geel en blauw.

In de Eerste Wereldoorlog keerde Mondriaan terug naar Nederland. Hij kreeg navolging van andere kunstenaars zoals Theo van Doesburg en Bart van der Leck. Samen richtten ze in 1917 het tijdschrift de Stijl op. Hierin publiceerde ze hun werk, maar ook theoretische beschouwingen over kunst en theosofie. De groep staat hierdoor nu bekend als de Stijl, ondanks dat Mondriaan liever sprak van nieuwe beelding of neoplasticisme.

New York

Vanaf 1919 werkte Mondriaan weer in Parijs. Zijn werken lijken eenvoudig, maar ze kwamen tot stand in een langdurig proces. Mondriaan verplaatste kleurvlakken en lijnen vaak meerdere malen en schilderde meerde lagen over elkaar heen. Door hij petroleum als droogmiddel gebruikte, hebben veel werken flinke barsten. De doeken van Mondriaan zijn daardoor vaak minder strak, dan je verwacht.

In 1938 vlucht Mondriaan opnieuw voor oorlog uit Parijs. Na een kort verblijf in Londen, neemt hij in 1940 de boot naar New York. Hier leefde hij nog vier jaar en maakte hij onder invloed van het stratenplan en de jazz revolutionaire schilderijen. De Victorie Boogie Woogie is hiervan het bekendste voorbeeld.