Canon van de Moderne Kunst: Van Doesburg

Canon van de Moderne Kunst – Venster 35
In de Canon van Moderne Kunst geeft Vensters een overzicht van de 50 moderne kunstwerken die iedereen zou moeten kennen. 50 schilderijen, beelden, foto’s, objecten van 50 verschillende artiesten die je nooit meer mag vergeten. Vandaag venster 35: Contra-compositie van dissonanten XVI van Theo van Doesburg.

Theo van Doesburg is de oprichter en hoofdredacteur van het tijdschrift ‘de Stijl’ dat aan het begin van de jaren 20 furore maakte met de werken van Mondriaan, Rietveld en anderen. Van Doesburg probeerde een echt kunstenaarscollectief te vormen en onderhield contacten met kunstenaars in heel Europa.

Theo van Doesburg werd vroeg in zijn carrière gegrepen door het werk van zijn goede vriend Piet Mondriaan. Mondriaan gebruikte rechte zwarte lijnen en primaire kleuren (geel, rood, blauw) om tot een absoluut evenwicht te komen in vorm en kleur. Hij noemde zijn stijl neoplasticisme en gaf aan zijn werken een bijna filosofische betekenis waarin het verticale voor het mannelijke stond en het horizontale voor het vrouwelijke.

Theo van Doesburg omarmde deze stijl en ging op dezelfde manier werken maken. Hij bracht echter een nieuwe toevoeging aan het werk van Mondriaan, het diagonaal. Het gebruik van diagonale lijnen zorgde voor extra dynamiek doordat de lijnen niet langer loodrecht op de randen van het doek stonden. Ook in ‘contra-compositie in dissonanten XVI’ gebruikt Van Doesburg diagonale lijnen. Dit werk hangt tegenwoordig in het Gemeentemuseum in Den Haag. Hij noemt zijn nieuwe stijl het ‘elementarisme’ en stelt dat zijn werken ‘los komen van het aardse bestaan’.

Deze opvatting staat haaks op het theorieën van Mondriaan, wiens evenwicht zat in de rechte lijnen op het doek. Het leidde tot een fiks meningsverschil tussen Van Doesburg en Mondriaan dat er uiteindelijk voor zou zorgen dat Mondriaan de Stijl verliet. Van Doesburg zou daarna steeds meer experimentele kunstvormen gaan opzoeken en zich verder ontwikkelen tot centraal persoon in de Europese avant-garde.

Theo van Doesburg werd in 1883 geboren in Utrecht als Christian Emil Marie Küpper, de zevende zoon van een Duitse fotograaf. Vlak na zijn geboorte ging de fotostudio van zijn vader failliet en liet zijn vader het gezin achter in Nederland, terwijl hij zelf terugkeerde naar Duitsland. Hij werd uiteindelijk opgevoed door Theodorus Doesburg, een horlogemaker met wie zijn moeder hertrouwde. Emil was geen goede leerling en zou in 1902 in de leer gaan bij Adri Goossens. Hij schilderde in deze tijd in de stijl van de Amsterdamse school en ondertekende zijn werken met ‘Theo Doesburg’. Na een korte tijd bij Goossens ging Van Doesburg voor zichzelf werken en bestudeerde hij andere meesters als Van Gogh zelf, hij was dus grotendeels autodidact. Hij las veel en deed kennis op over sociologie, filosofie en theologie. Vanaf ongeveer 1912 begon hij te kunstkritieken te schrijven voor verschillende tijdschriften. Hierdoor maakte hij kennis met moderne kunst van Picasso en Kandinsky.

In deze tijd ontwikkelde Van Doesburg zijn ideeën over dat ware kunst uit de geest ontstond en ontmoette hij ook Mondriaan in 1915. In het werk van Mondriaan ontdekte hij pure schilderkunst: abstractie. Samen met Piet Mondriaan, Bart van der Leck en enkele anderen richtte hij in 1917 het tijdschrift ‘de Stijl’ op. Het tijdschrift propageerde de abstractie die bestond uit primaire kleuren en simpele vormen. Het zou een grote invloed heb op andere modernismen en wereldberoemd worden. Van Doesburg werd de ambassadeur van het tijdschrift en probeerde de kunstenaars als collectief te presenteren. Dit leidde echter tot de nodige conflicten binnen de groep en veel leden zeiden de beweging al snel weer vaarwel. In 1924 zou Van Doesburg ook ruzie krijgen met de andere grote man van de beweging, Piet Mondriaan. Van Doesburg werd ondertussen een graag geziene kunstenaar binnen de internationale avant-garde. Hij had invloed op veel Bauhaus kunstenaars in Weimar, onderhield contacten met Dada en ontwikkelde zijn Nederlandse variant en was betrokken bij Franse kunststromingen als Cercle et Carré, Art Concret en Abstraction-Creation. Op het eind van zijn leven kreeg hij last van heftige astma aanvallen en bracht hij veel tijd door in Zwitserland. Hier overleed hij onverwacht aan een hartaanval op 47 jarige leeftijd in 1931.

In Nederland is er werk van Theo van Doesburg in het bezit van het Stedelijk Museum in Amsterdam, het Gemeentemuseum in Den Haag, het Centraal Museum in Utrecht, het Kröller Muller Museum in Otterloo en het Boijmans museum in Rotterdam.