Jan van Goyen trok met een schetsboek door heel Nederland op zoek naar de mooiste plekjes. Terug in zijn atelier werkte hij de schetsen uit tot schilderijen. Eeuwen later weten we zo hoe Nederland er uit zag in de 17 eeuw! Maar hoe realistisch zijn deze schilderijen eigenlijk?

Rond 1630 moet Jan van Goyen met een krijtje en een schetsboek aan de rand van de Waal hebben gezeten. Voor hem lag Nijmegen met de indrukwekkende Valkhofburcht. Op de enige schets die van de reis bewaard is gebleven zien we de kantelen op de dakrand van het kasteel en de stadsmuur aan het water.

Wie tegenwoordig in Nijmegen komt, ziet alleen nog twee kapellen. De burcht is geheel verdwenen in de Franse tijd. Het zijn de schilderijen die Jan van Goyen maakte, die de herinnering aan het Valkhof in leven houden.

Schetsen

Van Goyen’s reis naar Nijmegen was een groot succes. De schilderijen van het Valkhof waren geliefd bij zijn klanten. Op basis van zijn schetsen produceerde hij tussen 1633 en 1654 meer dan 30 schilderijen van Nijmegen. Zo hangt de Valkhofburcht tegenwoordig in het Rijksmuseum in Amsterdam, het Louvre in Parijs en de Gemäldegalerie in Berlijn.

Jan van Goyen was een zeer productieve kunstenaar. Hoewel hij dus werkte op basis van schetsen, zijn de landschappen meestal gecomponeerd. Hij voegde bootjes toe, veranderde locaties van gebouwen en verlegde de loop van de rivier zodat het in de compositie paste. Ons hedendaagse beeld van de 17e eeuw is op basis van deze schilderijen dus erg geromantiseerd.

Nederland

In het oeuvre van Jan van Goyen zijn schilderijen te vinden van Den Haag, Dordrecht, Arnhem, Delft, Leiden, Nijmegen en veel andere steden. Vaak zijn het steden aan het water, want zijn ‘natte’ schilderijen brachten meer geld op dan zijn ‘droge’ landschappen. De kerktorens zijn meestal de belangrijkste herkenningspunten.

Het valt op dat de schilderijen soms erg op elkaar lijken. Grote wolkenpartijen torenen uit boven de steden. Bootjes en koeien zijn op de voorgrond toegevoegd om diepte te creëeren. De typische groene en grijze tinten van de schilderijen van Jan van Goyen zorgen voor dezelfde stemmige sfeer.

Jan van Goyen – (v.l.n.r.) Den Bosch, Haarlem, Rhenen, Delft, Leiden, Den Haag, Arnhem, Dordrecht en de Utrechtse Pellecussenpoort.

Andere Nederlandse landschapsschilders

Van Goyen was opgeleid in het atelier van Esaias van de Velde, één van de eerste landschapschilders van Nederland. In tegenstelling tot bij Van Goyen, zijn bij Esaias van de Velde de locaties vaak niet herkenbaar. Hij tekent idyllische boerenhoeves, pontjes en winterlandschappen.

Ook latere Nederlandse landschapschilders nemen het minder nauw met de werkelijkheid. Jacob van Ruisdael schildert vaak theatrale doeken. In zijn beroemde serie van het kasteel van Bentheim, maakt hij de berg veel hoger dan in werkelijkheid. Ook zijn molen bij Wijk bij Duurstede is veel groter afgebeeld dan in werkelijkheid. Zijn gevoel voor compositie, fellere kleurgebruik en indrukwekkende wolkenpartijen zorgen voor een meer dramatisch effect.

Italianisanten

In de loop van de 17e eeuw reist een groep Nederlandse landschapschilders naar Rome. Ze maken hier kennis met het meer gele Italiaanse licht. Bij terugkomst in Nederland blijven Jan Both, Jan Asselijn en Nicolaes Berchem Italiaanse landschappen schilderen. Ze inspireren hiermee andere Nederlandse kunstenaars als Aelbert Cuyp, die hun Italiaanse licht overnam.

Kunstenaars als Paulus Potter en Philips Wouwerman schilderden ook landschappen, maar richtten zich vooral op de afbeelding van dieren. Zelfs binnen de landschapskunst vindt zo een verregaande specialisatie plaats. De rijke burgers uit de gouden eeuw konden ze het landschap kopen dat het best paste bij hun eigen smaak!