Vrolijk drinkende muzikanten en dramatische Bijbelverhalen met grote licht-donker contrasten. Na een reis naar Rome nam Gerard van Honthorst de stijl van Caravaggio mee naar Nederland. Hoe beïnvloedden Caravaggio en zijn Utrechtse navolgers de Nederlandse schilderkunst in de Gouden Eeuw?
Rond 1600 werkte Michelangelo Merisi da Caravaggio in Rome in een spectaculaire nieuwe stijl. Sterkte contrasten tussen licht en donker met dynamische composities zorgden voor intense kunstwerken vol emotie. Ook zijn hang naar realisme viel in de smaak in Noord-Europa, waar kunstenaars als Jan van Eyck en Rogier van der Weyden zeer gedetailleerd werkten.
(v.l.n.r.) Caravaggio – de Graflegging / Peter Paul Rubens – de Graflegging (naar Caravaggio) / Peter Paul Rubens – de Graflegging / Dirck van Baburen – de Graflegging / Daniele Crespi – de Graflegging
Caravaggisten
Nederlandse en Vlaamse kunstenaars trokken aan het begin 17e eeuw massaal naar Italië om het werk van de Italiaanse meesters te bestuderen. Eerder zagen we al hoe Michelangelo en andere renaissance kunstenaars de Haarlemse maniëristen beïnvloeden. Rome was in de 16e eeuw het kunstenaars-Mekka van Europa en Nederlandse kunstenaars raakten hier in de ban van Caravaggio.
De invloed van Caravaggio is goed te zien dankzij het schilderij van de graflegging van Jezus. Hij maakte dit schilderij voor een kapel in de Santa Maria in Vallicella kerk in Rome. Andere kunstenaars bezochten de kerk om het schilderij te bestuderen. Rubens maakte een kopie en gebruikte de studie om daarna een eigen versie te schilderen (beide te zien in bovenstaande collage).
Utrechtste Caravaggisten
Ook Gerard van Honthorst reisde naar Italië, waar hij de nieuwe stijl van Caravaggio snel overnam. Hij had contacten met andere Nederlandse kunstenaars in Rome zoals Paul Bril en maakte kennis met Guido Reni. Samen met Reni ging hij werken voor Vincenzo Giustiniani, die een groot kunstcollectie bezat met werk van Caravaggio.
Van Honthorst had veel succes in Rome. Hij werd Gherardo delle Notti (Gerard van de Nacht) genoemd en kreeg opdrachten van Kardinaal Barberini en Kardinaal Scipione Borghese, die de beroemde Villa Borghese liet bouwen. Vanaf 1621 kwam Gerard van Honthorst terug naar Nederland, waar hij een groot atelier opende in Utrecht. Hij bleef opdrachten krijgen van koningen en machthebbers uit heel Europa.
Gerard van Honthorst – de Liederlijke Student / Gerard van Honthorst – Vrolijke gezelschap
Dirck van Baburen – de Luitspeler / Hendrick ter Brugghen – de Ongelovige Thomas (v.l.n.r.)
Tijdgenoten
Net als Gerard van Honthorst woonden ook Dirck van Baburen en Hendrick ter Brugghen een aantal jaar in Rome. Van Baburen werden gegrepen door het realisme van Caravaggio en zijn typische onderwerpen als muzikanten en zangers. Hij schilderde ook een eigen versie van Caravaggio’s beroemde graflegging. Van Baburen is waarschijnlijk mede-oprichter van de Bentvueghels, een kunstenaarsgezelschap van Nederlanders in Rome.
Hendrick ter Brugghen maakte veel Bijbelse scenes. In bovenstaand schilderij van de Ongelovige Thomas is goed te zien hoe hij met armgebaren diagonalen lijnen in het schilderij brengt. Ook Caravaggio werkte graag met diagonalen in zijn composities.
Navolgers
De invloed van de de Utrechtse Caravaggisten op de Nederlandse kunst is niet te onderschatten. Kunstenaars als Rembrandt van Rijn en Ferdinand Bol namen de grote licht-donker contrasten over in hun werk. De dynamiek van de drinkgezelschappen van de Utrechtse Caravaggisten is een voorbeeld voor latere groepsportretten van bijvoorbeeld Frans Hals of Bartholomeus van de Helst.
Waar Gerard van Honthorst vrij direct de onderwerpen en de composities van Caravaggio imiteert, passen latere kunstenaars de concepten meer toe op hun eigen werk. In Rembrandt’s Bijbelse scenes bijvoorbeeld is de omgeving vaak veel belangrijker dan bij Caravaggio, maar Rembrandt neemt wel de clair-obscure effecten over. Caravaggio’s vernieuwingen vonden zo via de Utrechtse Caravaggisten hun weg naar de Nederlandse kunst.
Het werk van Gerard van Honthorst is te zien in het Centraal Museum.
Lees ook de andere artikelen uit de Canon van de Nederlandse Kunst:
//Vensters start Canon van de Nederlandse Kunst
Mannetje van Willemstad: Het oudste kunstwerk van Nederland
Godenpijler van Nijmegen: Sporen van de Romeinen in Nederland
Fibula van Dorestad: Ambachtswerk uit de Middeleeuwen
de Gebroeders van Lymborch: Miniaturisten aan het Franse Hof
Jheronimus Bosch: Duivels, Engelen en andere Wonderlijke Wezens
Geertgen tot Sint Jans: Schilderende broeder in Haarlem
Meester van Elsloo: Wie was deze mysterieuze houtsnijder?
Lucas van Leyden: Meester van de Prentkunst in de Renaissance
Karel van Mander: Schilder en schrijver die de Renaissance naar Haarlem bracht
Adriaen de Vries: Nederlandse beeldhouwer van wereldformaat
Deze zomer was ik in het Uffizi in Florence en het viel mij op dat er nauwelijks werken hingen van niet-italiaanse kunstenaars (1 Rembrandt), maar wel een aantal van Honthorst en andere Utrechtse Caravaggisten