Jan Steen is bekend om zijn speelse huishoudens vol drank en plezier. Maar hij maakte ook theatrale Bijbelse schilderijen. Steen was van alle markten thuis, zolang hij maar een komisch verhaal kon vertellen!

Dankzij zijn humoristische schilderijen is Jan Steen vaak beschreven als losbol. Als zoon van een bierbrouwer en man die vaak in geldnood verkeerde zag men hem graag als een wildebras. Toch lijkt dit beeld niet helemaal correct. Steen bezocht de Latijnse school, was voorman van het Sint Lucasgilde en had veel leerlingen.

Maar zijn serieuzere kant blijkt vooral uit zijn kunst. In tegenstelling tot veel tijdgenoten die zich specialiseerden, was Jan Steen van alle markten thuis. Hoewel we tegenwoordig vooral zijn schilderijen van het dagelijks leven nog kennen, werkte hij tevens als schilder van Bijbelse en historische verhalen. Deze veelzijdigheid kennen we ook van Rembrandt en tekent hun enorme ambitie.

Een huishouden van Jan Steen

Hoewel het spreekwoord “een huishouden van Jan Steen” suggereert dat een schilderij van Jan Steen gelijk staat aan chaos, is het tegendeel waar. De komische schilderijen van Jan Steen zijn zorgvuldig gecomponeerde taferelen, waarin het verhaal centraal staat.

In “het Sint-Nicolaasfeest” uit het Rijksmuseum vertelt Steen over pakjesavond. Terwijl sommige kinderen nog in de schouw kijken of ze Piet nog kunnen zien, zien we links een huilend jongetje. Hij heeft een roe in zijn schoen gevonden. Maar misschien komt het toch nog goed, want op de achtergrond wenkt oma hem. Het zijn dit soort kleine verhaaltjes, waar Steen in uitblinkt.

Historieschilderkunst

Juist de vertelkracht van Jan Steen kwam van pas bij het schilderen van Bijbelse verhalen, mythologische onderwerpen en historische verhalen. In een schilderij dat Steen maakte van Marcus Antonius en Cleopatra is dit goed te zien.

Tijdens een weelderige maaltijd van Marcus Antonius, pochte Cleopatra dat ze een veel extravagant banket kon houden. Ze lost daarom een van haar dure oorbellen in zuur met wijn. Jan Steen schildert het moment waarop ze ook de andere oorbel dreigt op te lossen. Marcus Antonius weet haar tegen te houden, terwijl een bediende het zuur aanbiedt. Op de achtergrond zien we een hofdwerg plezier maken.

Toneel

Vaak is gesuggereerd dat Jan Steen de inspiratie voor zijn drank- en feestpartijen uit zijn eigen leven haalde. In veel schilderijen dacht men zelfportretten te ontdekken, die mogelijk verwezen naar zijn rol als bierbrouwer. Zo zien we hem een pijp aan een jongetje geven in “Soo voer gesongen, soo na gepepen”.

Maar uitgebreid kunsthistorisch onderzoek heeft laten zien dat Steen veel schilderijen baseerde op kluchten en andere toneelstukken. In de 17^e eeuw waren rederijkers in heel Nederland actief, die regelmatig toneelvoorstellingen gaven. De overdreven gebaren in Steen’s schilderijen lijken direct geïnspireerd op toneel. Soms gebruikt Steen letterlijk een hangend doek aan de rand van zijn schilderijen, alsof het een podium is.

Spreekwoorden

Veel kunsthistorisch onderzoek is daarom gedaan naar de invloed van toneelteksten op Steen’s schilderijen. Hoewel veel teksten van 17e eeuwse kluchten verloren zijn gegaan, denken sommige historici teksten van Bredero in zijn werk te herkennen.

In veel schilderijen gebruikt Steen ook spreekwoorden. “Soo voer gesongen, soo na gepepen” waarschuwt ervoor dat kinderen het slechte gedrag van hun ouders overnemen “jong geleerd, oud gedaan”. Steen schildert het gezegde letterlijk na en laat kinderen pijp roken in het schilderij.

De invloed van toneel, historische verhalen en spreekwoorden op de schilderijen van Jan Steen, laten zien dat hij niet een losbol was die maar wat dronkenmansfeesten schilderde. Steen was een belezen rasverteller, die zijn schilderijen volstopte met speelse verwijzingen.