Radicaal & revolutionair: Zwart vierkant van Kazimir Malevich is een iconisch schilderij. Malevich werd door het werk internationaal gelauwerd als meester van de abstracte kunst. Maar in zijn eigen Rusland moesten ze niets van zijn avant-garde kunst hebben!

Malevich schreef in 1915: “Tot nu toe waren er geen pogingen om te schilderen zonder enige verwijzing naar het echte leven. Schilderen was het mooi afbeelden van een object, maar was nooit het doel op zich.” Maar met zijn zwarte vierkant had hij een nieuwe manier van schilderen gevonden. Kunst bestaande uit pure geometrische vormen.

Vasili Maximov – een Zieke Man / Alexi Korzoekin – de Rode Hoek

Rode Hoek

Malevich stelde ‘Zwart vierkant’ voor de eerste keer tentoon in Sint Petersburg. Het werk kreeg de meest prominente plek bovenin de hoek van de zaal. Voor Russische bezoekers aan de tentoonstelling was dit een duidelijke verwijzing naar de rode hoek waar in Russische huiskamers iconen hingen.

In schilderijen van 19e eeuwse Russische kunstschilders is deze traditie goed te zien. Iconen met Russisch-Orthodoxe heiligen hingen in de hoek van de huiskamer, als een soort huisaltaar. Door zwart vierkant op dezelfde plaats te tonen, leek Malevich te willen zeggen dat het voor hem een spiritueel werk was.

Suprematisme en Constructivisme

Zwart vierkant werd samen met 38 andere schilderijen van Malevich getoond tijdens 0,10 De Laatste Futuristische Tentoonstelling. Het was de eerst grote expositie van Russische avant-garde kunst. De werken van Malevich toonde zijn definitieve breuk met de Westerse kunsttraditie en het begin van de geheel abstracte kunst. Hij noemde de stroming suprematisme.

Bij dezelfde tentoonstelling presenteerde ook Vladimir Tatlin zijn ideeën. Hij maakte abstracte collages, die hij eveneens in de hoek van de kamer liet ophangen. In tegenstelling tot de pure geometrische vormen van Malevich, zette Tatlin het object centaal: het constructivisme.

Schilderijen van Kazimir Malevich uit de tentoonstelling 0,10

Tentoonstelling 0,10

Kazimir Malevich zag in het zwart vierkant de meest radicale vorm van abstractie. De vierkanten en rechthoeken in schilderijen van Malevich zijn zelden helemaal recht. Het is alsof ze zweven in de ruimte en daarbij vervormen. Ook is het vierkant niet echt zwart. Malevich schilderde het in drie lagen pigment: zwart, oker en donkergroen. Als er licht op het schilderij valt, krijgt het zwart hierdoor soms een groenige waas.

Malevich gebruikt naast zwart bij voorkeur primaire kleuren in zijn geometrisch werken: geel, rood, blauw. Alleen in complexere composities met veel verschillende geometrische vormen, voegt hij mengkleuren als groen en bruin toe. Juist door het creëeren van contrasten (zwart-wit, rond-recht, eenkleurig-veelkleurig) onderzocht Malevich de perceptie van kleuren en vormen.

Russische revolutie

Na het uitbreken van de Russische revolutie was er binnen Rusland geen ruimte meer voor modernistische kunst. Vooral onder Stalin werd abstracte kunst afgewezen om plaats te maken voor het Sociaal Realisme. Kunstenaars konden alleen in het geheim avant-garde kunst blijven maken.

Kazimir Malevich keerde in deze jaren daarom terug naar de figuratieve kunst. Hij schilderde Russische boeren om te voldoen aan de wensen van de nieuwe machthebbers. Toch zijn ook in deze latere werken van Malevich de geometrische vormen nog goed te herkennen.