Vluchten of Aanpassen: Kunst na de Russische Revolutie

Rusland herdenkt deze week dat 100 jaar geleden de Oktober revolutie uitbrak. De gebeurtenis markeert het begin van de communistische Sovjet Unie die in de 20e eeuw de wereldpolitiek mede-bepaalde. De Russische revolutie had ook belangrijke gevolgen voor de de Russische kunst en cultuur. Kunst werd ingezet als propaganda. Kunstenaars hadden twee keuzes: vluchten of voor de overheid werken.

Op 7 november 1917 bestormde de Bolsjewieken onder leiding van Lenin de Hermitage. Nadat eerder dat jaar de Russische tsaar was afgezet tijdens de februari-revolutie, pakte de communisten nu definitief de macht. Hun leider Vladimir Lenin was uit ballingschap terugkomen naar Rusland. Hij beloofde de bevolking gelijkheid en een eerlijke verdeling van de rijkdom: alle grond zou naar de boeren gaan en alle fabrieken naar de arbeiders. Op 7 november 1917 pleegde Lenin een succesvolle staatsgreep en kwam Russische voor 75 jaar in communistische handen.

Kunst van de Revolutie

In de jaren na de revolutie werd kunst gebruikt als propagandamiddel van de overheid. Kunstenaars kregen de opdracht om de revolutie de verheerlijken en indrukwekkende portretten te maken van Lenin en zijn opvolger Stalin. De succesvolle Russische avant-garde kunst werd zo langzaam vervangen door de pragmatische propaganda van de regering. De schilderijen uit deze tijd kleuren rood en tonen vaak Lenin zelf. De werken zijn krachtig, dynamisch en prediken opstand en eendracht.

Onder leiding van Stalin werd de kunst minder opzwepend. Stalin zag kunst als een middel om de mooie zaken van Rusland te laten zien en arbeid te verheerlijken. Vooral het simpele boerenleven was een favoriet onderwerp. De Sovjets lieten mensen zien de zich enthousiast inzetten voor hun land. Arbeiders en boeren die plezier hadden in hun harde werk en samen het land vooruit hielpen. Tegenwoordig noemen we deze stroming het socialistisch realisme.

Artistieke Onderdrukking

Voor Russische kunstenaars had de revolutie grote gevolgen. Ze verloren de vrijheid om hun eigen stijl en onderwerpskeuze te bepalen. Tegelijkertijd verloren ze hun opdrachtgevers, omdat de rijke elite onder druk van de communisten hun bezittingen moesten opgeven. Neem nou Kazimir Malevich, tussen 1910 en 1917 was hij één van Europa’s meest vooruitstrevende kunstenaars. Hij maakte abstracte geometrische werken, waarvan zijn zwarte vierkant het meest bekende voorbeeld is. Door het nieuwe regime werd hij gedwongen zijn abstracte stijl op te geven. Na 1920 schilderde hij het boeren landleven en was zijn rol bij de Europese avant-garde uitgespeeld.

Veel kunstenaars besloten daarom hun heil buiten Rusland te zoeken. Kandinsky’s expressionistische kunst werd afgewezen door de Bolsjewieken, maar hij weigerde dit op te geven. Wassily Kandinsky vluchtte naar Duitsland, waar in Weimar les ging geven aan het Bauhaus van Walter Gropius. Nadat hij in Duitsland eveneens werd afgewezen door het opkomende nationaal socialisme, woonde en werkte Kandinsky in Parijs en werd hij Frans staatsburger. In Duitsland en Frankrijk bleef Kandinsky zijn eigen abstracte stijl volgen en schrijf hij meerdere boeken met kunsttheorie.

Marc Chagall

Marc Chagall vluchtte in 1923 ook naar Parijs. Na de revolutie van 1917 kreeg hij een baan aangeboden als “commissaris voor de beeldende kunst”, maar die weigerde hij omdat dit een erg politieke functie was. Hij probeerde in de volgende jaren een groep van onafhankelijke kunstenaars op te richtten, maar kreeg hiervoor weinig steun binnen het communistische Rusland. Chagall werd gezien als te individualistisch en zag geen andere keus dan het land te verlaten. Ook Chagall werd Frans staatsburger en werkte in Frankrijk tot aan zijn dood in 1985, alleen onderbroken door een tijd in New York. Chagall was vanwege zijn Joodse achtergrond, niet veilig voor nazi-Duitsland.

Voor de Sovjet Unie betekende deze uitstroom van kunstenaars dat ze hun voortrekkersrol in de avant-garde verloren. De socialistisch realistische kunst had internationaal weinig aanzien, vanwege de propaganda-waarde voor het regime. Toch zal Stalin het verlies van de kunstenaars waarschijnlijk niet heel erg hebben gevonden. Met hun vertrek verminderde namelijk ook de binnenlandse kritiek op zijn culturele beleid.