Abstractie kent vele vaders en moeders. Kazimir Malevich zette oudere jaartallen op zijn schilderijen om de eerste abstracte schilder te lijken. Wassily Kandinsky vertelde iedereen dat hij abstractie had uitgevonden, maar was dat wel zo? Wie was nou echt de eerste kunstschilder die een abstract schilderij ging maken? KunstVensters ging op zoek naar het begin van de abstractie en kwam uit bij een aantal verrassende namen!

Tussen 1910 en 1920 waren kunstenaars op verschillende plekken bezig om hun werken steeds abstracter te maken. Pablo Picasso en Georges Braque werkten kubistisch. Ze lieten de getrouwe weergave van de werkelijkheid los en toonde een voorwerp tegelijk vanuit verschillende standpunten. Hierdoor ontstonden losse vlakken en uit elkaar getrokken vormen. Het was de opmaak naar volledige abstractie.

Het kubisme ging als een lopend vuurtje door heel Europa en inspireerde verschillende kunstenaars om nog een stap verder te gaan. Piet Mondriaan versimpelde zijn schilderijen van bomen zodanig dat hij alleen maar lijnen overhield en kwam zo op zijn eigen wijze bij abstracte werken uit. In Frankrijk schilderde Robert Delaunay de Eiffeltoren in geometrische kleurvlakken, zodat je het bouwwerk nauwelijks nog herkende. Tegelijkertijd waren in Rusland Natalia Goncharova and Kazimir Malevich bezig met abstracte werken. Goncharova maakte bijvoorbeeld vrijwel abstracte schilderijen van katten. Malevich was radicaler en besloot vanaf 1915 alleen nog geometrische vormen te schilderen. Je zou dus kunnen zeggen dat op verschillende plekken in Europa de abstracte kunst onafhankelijk van elkaar is ontstaan. Maar wie was nou de eerste?

Wassily Kandinsky

Wassily Kandinsky vertelde eens aan galeriehouder over Compositie V uit 1911, dat dit het eerste abstracte kunstwerk ter wereld was. Hij exposeerde dit werk voor het eerst op der Blaue Reiter tentoonstelling van 1911 en zette hiermee abstractie vol in de spotlights. In hetzelfde jaar publiceerde hij ‘Über das Geistige in der Kunst’, een boek waarin hij abstractie beschreef en waar hij al twee jaar aan werkte. Hoewel Kandinsky abstractie hiermee voor het eerst onder de aandacht van een groot publiek bracht, was hij niet de eerste die een abstract schilderij maakte.

Frantisek Kupka en Francis Picabia

Al in 1910 maakte de Tsjechische kunstenaar Frantisek Kupka schilderijen, die puur bestonden uit abstracte vormen. Soms combineerde hij zijn abstracte ontwerpen nog met herkenbare figuren, maar regelmatig waren de werken al geheel abstract. Zijn ‘Nocturne’ laat de sfeer van de nacht zien. Het lijkt een soort van pointillistisch schilderij, waarin de puntjes grotere streepjes zijn geworden. Misschien zijn nog schaduwen en andere vormen te herkennen, maar de basis van het werk is abstract.

Ook Francis Picabia wordt vaak genoemd als de eerste abstracte kunstenaar omdat hij al in 1909 aquarellen maakte die alleen uit geometrische vormen bestaan. Zijn aquarel ‘Caoutchouc’ is zo’n vroeg abstract werk. Al zien critici in de ronde vormen een vaas met bloemen. Daarom is Picabia’s werk niet alom geaccepteerd als abstract werk. Zowel bij Picabia als bij Kupka zijn de werken waarschijnlijk nooit als puur abstract werk bedoeld, maar eerder als een extreem versimpelde weergave van de werkelijkheid. Daarin zijn de werken anders dan eerder genoemde schilderijen van bijvoorbeeld Malevich en Kandinsky.

Hilma af Klint

De eerste abstracte kunstenaar was niet Kandinsky, Kupka of Picabia, maar Hilma af Klint. Deze Zweedse vrouw was tientallen jaren onbekend bij het grote publiek, maar werkte al sinds 1906 aan abstracte schilderijen. Hilma af Klint schilderde om het onzichtbare zichtbaar te maken. Deze spirituele inslag lijkt veel op de werkwijze van bijvoorbeeld Kandinsky en Mondriaan. Waarschijnlijk las Af Klint net als zij theosofische boeken en werd ze beïnvloed door Goethe’s kleurentheorie.

In haar carrière maakte Hilma af Klint zo’n 1200 schilderijen, waarvan een serie van 10 schilderijen getiteld “de Tien Grootsten” nu het meest bekend zijn. De werken tonen geometrische vormen in felle kleuren. Na haar dood in 1944 mochten haar werken 20 jaar lang niet getoond worden, omdat dit in haar testament stond. Pas na recente grote tentoonstellingen in het Moderna Museet in Stockholm is haar werk beroemd geworden. Honderd jaar na haar eerste abstracte schilderijen vindt Hilma af Klint dus pas de erkenning die ze verdient: Hilma af Klint is de eerste abstracte kunstenaar.

Hoewel Hilma af Klint de eerste kunstschilder was die abstract werkte in de moderne tijd, zijn er in de kunstgeschiedenis natuurlijk veel oudere vormen van abstractie te vinden. In de prehistorie werden al abstracte grotschilderingen gemaakt en er zijn veel voorbeelden van abstracte werken uit de vroege Chinese en Islamtische kunst. Het gaat vaak om motieven en thema’s die veel verwantschap hebben met toegepaste kunst. De discussie wie dus echt de allereerste was, zal dus nog wel even voortduren!