Gebruikte Johannes Vermeer een camera obscura?

Al eeuwenlang vragen kunsthistorici zich af of Johannes Vermeer een camera obscura gebruikte. Deze camera uit de 17e eeuw maakte het mogelijk om met een lens een beeld in een donkere ruimte te projecteren. Hoe heeft Vermeer de camera obscure gebruikt in zijn schilderijen?

Johannes Vermeer woonde zijn hele leven in Delft. Ondanks zijn roem is over de jeugd van Vermeer weinig bekend. We weten niet eens wie hem heeft opgeleid. Pas in 1653 duikt Vermeer op in de boeken. In dit jaar trouwde hij met Catharina Bolnes en werd hij lid van het Sint Lucasgilde.

Atelier van Johannes Vermeer

Wie de schilderijen van Vermeer bekijkt, ziet opvallend vaak hetzelfde interieur. Kijk maar eens naar het glas-in-lood in de ramen en de geblokte tegels op de vloer. Op 23 schilderijen van Vermeer lijkt een zelfde interieur te zien. Het licht komt altijd van links met op de achtergrond een sobere muur met kaarten en schilderijen. Hij wisselt een beetje af met het precieze tegelpatroon op de vloer en de meubels, maar grofweg lijkt het dezelfde ruimte.

Kunsthistorici hebben zicht daarom afgevraagd of Vermeer een kamer in zijn eigen huis gebruikte als atelier voor zijn schilderijen. Waarschijnlijk was dit een kamer op de 1e verdieping van het huis van zijn schoonmoeder, waar hij na zijn huwelijke woonde. Maar waarom gebruikte hij steeds dezelfde kamer?

Camera Obscura

Volgens kunsthistoricus Philip Steadman gebruikt hij steeds dezelfde de kamer omdat hij hier een camera obscura had geïnstalleerd. Vermeer gebruikte de camera bij het maken van zijn schilderijen. In een camera obscura gaan de lichtstralen van een waargenomen scène door een klein gaatje met een lens in de muur van een donker kamer. Hierdoor ontstaat een projectie op de achterwand van de kamer, die kan worden gebruikt om te schilderen.

Steadman berekende dat bij 6 schilderijen van Vermeer de grootte van het doek precies past bij het gebruik van de Camera Obscura in de kamer van Vermeer. Ook laten scans van schilderijen zien dat Vermeer nauwelijks ondertekeningen gebruikte om zijn doeken op te zetten. Dit zou inderdaad niet nodig zijn als je al een camera obscura-afbeelding hebt.

Jane Jelley probeerde zelf of de techniek zou werken. Ze projecteerde schilderijen van Vermeer en tekende vervolgens het beed met donkere verf over op een vel transparant papier. Vervolgens drukte ze het geverfde papier op canvas, waardoor een ruwe schets van elke scène ontstond. De resultaten lijken opmerkelijk veel op de onderschilderingen van de werken van Vermeer.

Verstilde vrouwen

Of Vermeer bij zijn portretten ook een camera obscura gebruikte is onbekend. Maar in het schilderij “Meisje met een rode hoed” is het opvallend dat Vermeer veel zachte randen schildert. Alsof het meisje een beetje uit focus is en de camera obscura-afbeelding niet helemaal scherp was.

Tegenwoordig behoren zijn verstilde portretten en tronies zoals het Melkmeisje en het Meisje met de Parel tot Vermeer’s favoriete werken. In deze portretten valt het bijzondere kleurgebruik van geel en blauw op. De felle kleuren tegen de sobere achtergrond trekken de aandacht naar de meisjes.

Tijdgenoten

Johannes Vermeer was lid van het Sint Lucasgilde in Delft. Hij ontmoette hier waarschijnlijk stadsgenoot Pieter de Hooch. Vermeer en de Hooch hebben elkaar veel beïnvloed. Allebei waren ze gespecialiseerd in huiselijke taferelen. Typisch voor de Hooch zijn de doorkijkjes op een andere kamer of naar buiten. Hun stijl is daarmee heel anders dan bij genreschilders als Jan Steen of Judith Leyster.

Of ook andere Nederlandse kunstenaars uit de Gouden Eeuw een camera obscura hebben gebruikt is niet duidelijk. Misschien is het juist de camera geweest waardoor de werken van Vermeer zo’m bijzondere sfeer hebben.