Iedereen heeft een vrolijke drinker of een Malle Babbe in zijn buurtcafé zitten! Schilderijen van dit soort herkenbare types werden in 17e eeuw reuze-populair. De karakterkoppen of ‘tronies’ van Vermeer, Hals en Rembrandt behoren tot hun meest expressieve werken!

In de 15e eeuw waren portretten voorbehouden aan koningen en machthebbers, maar in de Gouden eeuw begonnen ook rijke burgers portretten te bestellen. Kunstenaars als Rembrandt van Rijn, Frans Hals en Michiel van Mierevelt specialiseerden zich in de portretschilderkunst. Naast de levensechte portretten, maakten sommige kunstschilders ook portretten van herkenbare types. Het ging hierbij niet om de waarheidsgetrouwe afbeelding van een persoon, maar om een typering van een karakter. Deze karakterkoppen werden tronies genoemd.

Fysionomie

Hoewel tronies dankzij Nederlandse kunstenaars beroemd werden, was het genre geen Nederlandse uitvinding. Al rond 1500 maakte Leonardo da Vinci tekeningen waarin hij karaktertrekken uitvergrootte. Deze karakter-tekeningen komen voort uit de fysionomie, een wetenschap waarin werd gesteld dat het uiterlijk een reflectie was van iemand’s persoonlijkheid. Da Vinci observeerde boeren en bedelaars en maakte rake schetsen die hij later in het atelier uitwerkte om te gebruiken in schilderijen.

De eerste Nederlandse karakterkoppen werden in 1564 gedrukt door Joannes and Lucas van Doetecum. Deze serie van tweeënzeventig hoofden van boeren en boerinnen werd mogelijk ontworpen door Pieter Brueghel. Waarschijnlijk volgde hij dezelfde werkwijze als da Vinci en schilderde Brueghel mensen uit zijn directe omgeving. Naast boeren tekende hij ook drie moren en ‘een wildeman’. In 16e eeuws Vlaanderen moeten zij een zeldzaamheid geweest zijn.

Frans Hals

Alle grote Nederlandse kunstenaars schilderden tronies. Zo is van Adriaen Brouwer en Jan Steen bekend dat ze soldaten en boeren observeerden en dat ze in tavernes en cafés zaten te tekenen. Johannes Vermeer schilderde een tronie van een Oosters meisje. Het werd misschien wel zijn beroemdste werk: het Meisje met de Parel. Rembrandt schilderde ook tronies van Oosterse mannen. Hij gebruikte zichzelf vaak als voorbeeld en kleedde zichzelf aan in bijzondere kleren om exotische karakters neer te zetten.

De meest beroemde tronies van Nederland komen van het penseel van Frans Hals. In het Louvre hangen zijn schilderijen van een blozend zigeunermeisje en lachende luitspeler. Het zijn portretten uit het café, die extra levendig zijn dankzij Hals’ vlotte schilderstijl. Frans Hals was een graag geziene café-gast. Er zijn verhalen bekend dat zijn leerlingen hem uit de kroeg kwamen halen als hij teveel gedronken had. Hals is zelf een ‘vrolijke drinker’, zoals zijn schilderij in het Rijksmuseum proostend op een gezellige avond.

Allegorie

De Vrolijke Drinker kan ook worden gezien als een allegorie op ‘de Smaak’. Tronies werden vaak gebruikt om de vijf zintuigen af te beelden. Vaak maakten kunstenaars dan een serie van vijf schilderijen, waarop zicht, gehoor, tast, smaak en reuk te zien waren. Rembrandt maakte zo’n serie aan het begin van zijn carrière, waarvan ‘de smaak’ helaas verloren is gegaan. Het schilderij over het zicht (de brillenverkoper) hangt in de Lakenhal in Leiden. Adriaen Brouwer maakte meerdere series over de zintuigen, waarin cafétaferelen de hoofdrol spelen.

Hoewel niet al deze series strikt genomen nog tronies zijn (er werden vaak meerdere mensen op afgebeeld), passen de schilderijen allemaal binnen dezelfde stijl. Zo blijken portret- en genreschilderkunst dicht bij elkaar te liggen. Veel kunstenaars in de Gouden Eeuw, zoals Rembrandt en Hals, waren actief op beide fronten. Portretten werden gemaakt op bestelling en tronies werden verkocht op de vrije markt.