Jacob van Ruisdael schilderde indrukwekkende landschappen met bergen, watervallen en ruïnes. Maar hoe doe je dat in het vlakke Nederland? Ruisdael vond zijn muze vlak over de Duitse grens bij Oldenzaal: kasteel Bentheim. Hij schilderde deze op een heuvel gelegen burcht maar liefst 12 keer!

Als beginnende schilder leerde Jacob van Ruisdael het vak van zijn oom Salomon van Ruysdael en hun goede vriend Jan van Goyen. Hij woonde in Haarlem en de stad was in zijn jonge jaren zijn favoriet onderwerp. Maar Jacob wilde meer. Hij zocht naar meer dramatiek in zijn schilderijen. Vanuit Haarlem ging hij steeds verder reizen en bezocht Rhenen en Naarden. Hier vond hij bossen en ongerepte natuur.

Niet langer volgde Jacob van Ruisdael de traditie van de vlakke landschappen met grote wolkenluchten, die bijvoorbeeld Jan van Goyen beroemd hadden gemaakt. De schilderijen van Jacob van Ruisdael waren imposanter, met grote contrasten tussen licht en donker en meer dramatische natuurgezichten. Maar waar vind je zulke woeste natuur en indrukwekkende bergpartijen in Nederland?

Kasteel Bentheim
In 1650 reisde Jacob van Ruisdael met zijn goede vriend Nicolaes Berchem naar de Duits-Nederlandse grens op zoek naar inspiratie voor nieuwe schilderijen. Vlakbij Oldenzaal vonden ze een kasteel dat op een heuvel lag bij het dorpje Bentheim. Jacob van Ruisdael vond het geweldig. De vesting lag boven de stad, wat het iets mystieks gaf. Van Ruisdael maakte honderden schetsen van deze plek.

Tussen 1650 en 1675 heeft hij de schetsen gebruikt om 12 schilderijen van het kasteel te maken.  In de 17^e eeuw werden landschappen geschilderd in het atelier, omdat het buiten in de natuur onmogelijk was om verf te bereiden. Van Ruisdael probeerde niet de werkelijkheid na te schilderen, maar gebruikte de schetsen die hij buiten maakte om in zijn atelier dramatische landschappen te componeren. In zijn schilderijen van Bentheim lijkt het kasteel op een hoge berg te liggen, terwijl in werkelijkheid het slechts een glooiende heuvel is. Hij vergrootte de werkelijkheid uit om dramatischere effecten te krijgen en de dieptewerking te versterken.

In de Gouden Eeuw werden landschappen vaak gezien als een christelijk symbool voor vergankelijkheid. Een dode boom als een teken dat het leven eindig is. Een kasteel op een heuvel, als symbool dat het met mensenhanden gemaakte gebouw langzaam wordt overwoekerd door de natuur en gedoemd is te vervallen tot een ruïne. Zo is het ook in de landschappen van Jacob van Ruisdael. Ze geven het gevoel dat de natuur groter en sterker is dan wij en benadrukken onze beperkte rol in het hogere plan van God.

Nicolaes Berchem
Op zijn reis naar de Duits-Nederlandse grens werd Jacob van Ruisdael vergezeld door Nicolaes Berchem. Berchem was een echte reiziger, die al in Rome had gewoond, en hoge bergen in de Alpen had gezien. Voor hem was Bentheim waarschijnlijk minder indrukwekkend dan voor Jacob van Ruisdael. Toch maakte ook Berchem een schilderij van het kasteel. Berchem koos voor een Italiaanse schilderstijl en gebruikte veel feller licht in zijn landschappen.

De compositie lijkt een spiegelbeeld van een werk van Jacob van Ruisdael (rechtsonder in bovenstaande collage), maar op de voorgrond plaatst Berchem een boerentafereel. Het kasteel is in het schilderij vooral een achtergrondplaatje, dat in fletsere kleuren is geschilderd om de dieptewerking te versterken. Het schilderij hangt tegenwoordig in Dresden.

Kasteel Bentheim wordt tegenwoordig bewoond door erfprins Carl Ferdinand zu Bentheim und Steinfurt, maar is gedeeltelijk opengesteld voor publiek en het gehele jaar te bezoeken. De torens, maar ook pronkzalen zoals de ridderzaal en de eetzaal, kunnen bekeken worden. Maar nergens is het kasteel zo mystiek en indrukwekkend als op de schilderijen van Jacob van Ruisdael, die onder meer te zien zijn in het Rijksmuseum en het Mauritshuis. Jacob van Ruisdael toont ons een Kasteel Bentheim dat nooit bestaan heeft.