Onbekende Pareltjes uit de Musea van de Gouden Eeuw

In de rijke Nederlandse museumcollecties zijn veel onbekende pareltjes te vinden. Tijdens de maand van de Gouden Eeuw zet //Vensters drie geweldige musea met Nederlandse oude meesters op een rijtje. We vroegen het Mauritshuis, het Frans Hals Museum en het Dordrechts Museum naar een onbekend topstuk uit hun collectie. Het resultaat zijn drie verrassende keuzes die u niet mag missen! 

Aan het eind van deze maand wordt het laatste deel geplaatst in de serie ‘Profiel van de Gouden Eeuw‘. In totaal zijn de 50 bekende en minder bekende kunstenaars uit de Gouden Eeuw besproken. Natuurlijk zijn de meeste van deze 50 kunstenaars te vinden in ons nationale Rijksmuseum, dat de grootste collectie Gouden Eeuw kunst van Nederland beheert. Maar er zijn in Nederland nog talloze andere musea die ook prachtige schilderijencollecties uit de 17e eeuw hebben. //Vensters vroeg daarom drie conservatoren om een onbekend topstuk uit hun collectie te kiezen. Geen Rembrandt, Vermeer of Hals, maar drie verrassende werken van kleinere meesters uit de Gouden Eeuw!

Frans Hals Museum
De schaars geklede, maar kuise Callisto (Grieks voor ‘de mooiste’), nimf uit het gevolg van de godin Diana, rust uit na de jacht. In gedachten verzonken legt ze haar hand op haar net geschoten prooi, een prachtig hert. Zo merkt ze niet dat haar honden aanslaan vanwege een naderend onheil. Vanaf zijn wolk heeft namelijk Jupiter, vergezeld van zijn adelaar, Callisto bemerkt en spoedig zal zij zelf ten prooi vallen aan de minzieke oppergod, die haar in de gedaante van Diana zal verkrachten. In een prachtig uitgebalanceerde driehoekscompositie verhaalt Nicolaes Berchem (Haarlem 1620 – Amsterdam 1683) deze mythe uit de klassieke oudheid waarin alles draait om voyeurisme en erotische spanning.

Berchem is vooral bekend vanwege zijn sfeervolle, zonovergoten Italiaanse landschappen met herders, vee en ruïnes. Minder bekend is dat hij ook een klein aantal uitmuntende grootfigurige historiestukken heeft geschilderd. Het Frans Hals Museum kocht dit werk recent aan voor hun collectie. Het museum bezit van de Haarlemse Berchem slechts twee landschappen. En hoewel het museum een representatieve collectie mythologische schilderijen kan tonen van Haarlemse meesters uit de eerste helft van de 17e-eeuw, gold dat nog niet voor de Haarlemse classicisten uit de latere 17e- eeuw. De verwerving van Callisto door Jupiter bespied stelt het museum eindelijk in staat om het grote verhaal van de Haarlemse historieschilderkunst op waardige wijze door te trekken van de 16e-eeuwse meesters, via Goltzius, Cornelis Cornelisz van Haarlem en de De Grebbers naar de latere 17e-eeuw.

Mauritshuis
Het Mauritshuis heeft een wereldberoemde verzameling schilderijen van Oude Meesters. Naast grote namen als Rembrandt, Vermeer, Hals en Steen zijn in Den Haag ook hele goede schilderijen te vinden van minder bekende schilders. Hiertoe behoort onder meer een prachtig stilleven door de in Antwerpen werkzame Clara Peeters. Zij was een van de weinige vrouwelijke schilders uit die tijd en dit stilleven behoort zonder twijfel tot haar beste werken. Op een rijk versierd mes zette zij haar signatuur. In het tinnen deksel van de aardewerken kruik is de weerspiegeling van een vrouwengezicht met een wit kapje zichtbaar, een zelfportretje. Met zijn intieme uitstraling en uitstekende bewaringstoestand past het paneel zeer goed in de collectie van het Mauritshuis, dat het in 2012 met steun van velen kon verwerven.

De voorstelling met kazen, amandelen, krakelingen en een gevuld wijnglas behoort tot een aparte categorie in de schilderkunst, het maaltijdstilleven. Tot en met 25 juni 2017 maakt het schilderij onderdeel uit van de tentoonstelling Slow Food in het Mauritshuis. Deze presentatie belicht voor het eerst de ontwikkeling van het maaltijdstilleven in het huidige Nederland en België. In het Mauritshuis kan je met eigen ogen zien hoe Peeters’ omstreeks 1615 voltooide stilleven vooruitloopt op voorstellingen van latere Haarlemse stillevenschilders als Pieter Claesz en Willem Heda.

Dordrechts Museum
Opvallend veel belangrijke leerlingen van Rembrandt kwamen uit Dordrecht: Ferdinand Bol, Nicolaes Maes, Arent de Gelder. Enkelen vertrokken naar Amsterdam om bij Rembrandt het vak te leren, anderen werden geïnspireerd door zijn etsen. Nergens anders zou de stijl van Rembrandt zo lang populair blijven als in Dordrecht. Samuel van Hoogstraten (1627-1678) is een van de meest intrigerende leerlingen van Rembrandt. Naast schilder was hij ook schrijver. Toen hij in Amsterdam les kreeg, experimenteerde Rembrandt met perspectief en illusionisme.

Van Hoogstraten zou een vernieuwer worden op het gebied van ‘brievenborden’ en andere bedrieglijk echt geschilderde stillevens. In het brievenbord in het Dordrechts Museum brengt Van Hoogstraten een groot aantal objecten op ware grootte bijeen in een ondiepe ruimte, alsof deze werkelijk achter drie rode linten zijn gestoken. Het wekt een willekeurige indruk, maar de persoonlijke voorwerpen zijn zorgvuldig gekozen. Bewust probeert Van Hoogstraten uit te blinken in een afwisselende stofuitdrukking en versterkt hij zijn reputatie als schilder en schrijver. Zo is links de gouden medaille te zien met het profielportret van keizer Ferdinand III. In 1651 bezocht de Dordtse meester Wenen. De keizer liet zich door een vergelijkbaar bedriegertje van Van Hoogstraten bedotten. Voor straf hield hij het schilderij, maar schonk hij de medaille. Het moet een keerpunt in de carrière van de Dordtse schilder zijn geweest en de start van een reeks trompe l’oeils en zelfportretten waarin de keizerlijke beloning steeds een belangrijke plaats inneemt.

Musea van de Gouden Eeuw
Naast bovenstaande onbekende pareltjes zijn er nog talloze andere mooie schilderijen uit de Gouden Eeuw te bekijken in deze ‘Musea van de Gouden Eeuw’. Wat dacht u van de Stier van Paulus Potter in het Mauritshuis? Of de betoverend verlichtte landschappen van Albert Cuyp in het Dordrechts Museum? Of de indrukwekkende lichamen in de schilderijen van Cornelis van Haarlem in het Frans Hals Museum? Tijd voor een bezoek aan de Gouden Eeuw in een van deze prachtige musea!

//Vensters kunstmagazine wil het Mauritshuis, het Frans Hals Museum en het Dordrechts Museum hartelijk danken voor hun bijdrage aan dit artikel.