De schilderijen van Fernand Khnopff zijn altijd mystiek. In bevreemdende landschappen spelen vrouwen de hoofdrol. Vooral één vrouw komt vaak terug in zijn schilderijen. Wie was deze muse van Fernand Khnopff?

Morgen is het 100 jaar geleden dat Fernand Khnopff overleed. Zijn dromerige schilderijen inspireerden kunstenaars als Munch, Klimt en Magritte. Toch raakte hij na zijn dood buiten België grotendeels in de vergetelheid. Pas de laatste jaren duikt zijn werk weer regelmatig op in internationale tentoonstellingen. Vooral zijn mysterieuze vrouwen vallen nog steeds in de smaak.

Sfinx of Engel

Khnopff’s meest iconische schilderij is “Streling van de Sfinx” (detail boven dit artikel). Het schilderij verwijst naar Oedipus die op weg naar Delphi een sfinx ontmoet. Hij krijgt van de sfinx een raadsel voorgeschoteld: “Wat loopt er ‘s morgens op vier poten, ‘s middags op twee en ‘s nachts op drie?”. Oedipus antwoordde: “De mensen, want als baby kruipt hij op handen en voeten, als volwassene loopt hij op twee benen en op oudere leeftijd gebruikt hij een wandelstok”.

In de mythologie heeft een sfinx het lichaam van een gevleugelde leeuw. Maar in Khnopff’s schilderij is de sfinx een raadselachtig figuur met een vrouwenhoofd en het lichaam van een panter. Ook de man in het schilderij van Khnopff is androgyn, heeft vrouwelijke trekjes.

Marguerite Khnopff

Khnopff bleef tot zijn vijftigste ongetrouwd en scheidde vervolgens na drie jaar. De belangrijkste vrouw in het leven van Fernand Khnopff was daarom zijn zus Marguerite. Ze hadden een intieme band, en ze poseerde vaak voor zijn schilderijen.

Marguerite poseerde ook voor “Memories” (te zien in het KSMSKB), een doek met zeven dromerige vrouwen in een landelijke omgeving. Als mannequins lopen ze over het gras, verzonken in hun eigen wereld. Ze houden tennisrackets vast, maar lijken niet gekleed om zelf te spelen. Het mysterieuze werk in pastel had succes in heel Europa en stimuleerde Khnopff om dromerige vrouwen te blijven schilderen.

Fotografie

Marguerite had zo een belangrijke rol in het werk van Fernand Khnopff. Ze poseerde voor hem in verschillende houdingen en kleren. Marguerite’s hoekige kaaklijn en ingetogen blik vormen zo de blauwdruk voor een Khnopff-vrouw. Vaak maakte hij foto’s die hij later uitwerkte in schetsen of direct in pastel.

De vrouwen van Khnopff zijn geheimzinnig, dromerig, onbestemd. Ook zijn kleurgebruik in pastel dragen bij aan deze dromerige sfeer. Vaak gebruikt hij twee soorten vrouwen in zijn werk: de femme fatale of de ideale vrouw (sfinx en engel). Hij sluit hiermee aan bij de iconografie van het symbolisme van Gustav Moreau.

The Faerie Queen

In 1892 maakte Fernand Khnopff twee schilderijen gebaseerd op de Faerie Queen, het belangrijkste werk van de Engelse dichter Edmund Spenser. In deze werken zijn de twee archetypes van Khnopff goed te zien. Arcasia is de femme fatale, die haar naakte schoonheid inzet om je te verleiden voor het kwaad. Terwijl Britomart als maagdelijke ridder staat voor trouw. Voor beide schilderijen stond Marguerite weer model.

De mystieke vrouwen van Khnopff blijven altijd ongrijpbaar. Zoals in ‘Solitude’, waarin Marguerite onaantastbaar op haar troon zit. Khnopff’s vrouwen zijn geïsoleerd, los van de werkelijkheid. Misschien is deze eenzaamheid wel de kern van Khnopff’s werk.