Komende week opent in het Rijksmuseum een unieke tentoonstelling met 28 van de 37 schilderijen van Johannes Vermeer. Welke schilderijen zijn in Amsterdam te zien? En zijn de werken wel écht gemaakt door Vermeer?
Zelfs Vermeer heeft zoveel van zijn eigen schilderijen nooit bij elkaar gezien. In het Rijksmuseum zijn vanaf 10 februari 28 schilderijen van Johannes Vermeer te zien in een unieke tentoonstelling. Maar zijn het er wel 28? Drie schilderijen zouden ook weleens door iemand anders geschilderd kunnen zijn, zeggen sommige experts.
In dit artikel staan alle 37 schilderijen van Johannes Vermeer op een rij. U kunt zo zien wat u in het Rijksmuseum kunt verwachten en welke schilderijen ontbreken (aangegeven met een *). Bovendien biedt het artikel een mooi overzicht van de belangrijkste thema’s in zijn werk.
SCHILDERIJEN VAN JOHANNES VERMEER IN HET RIJKSMUSEUM
2 – Christus in het huis van Martha en Maria (± 1654-1656), National Gallery of Scotland, Edinburgh
3 – De koppelaarster (1656), Gemäldegalerie Alte Meister, Dresden
Vroege schilderijen van Vermeer
We weten niet bij welke kunstschilder Vermeer in de leer is geweest. Maar hoogstwaarschijnlijk was het een historieschilder. Vermeer’s vroegste werken waren Christus in het huis van Martha en Maria, ontleend aan een bijbelverhaal, en Diana en haar metgezellen, ontleend aan de Griekse mythologie. Veel mensen zullen nauwelijks herkennen dat Vermeer deze historieschilderijen gemaakt heeft. Mogelijk hoopte hij als historieschilder aan het hof in Den Haag werk te vinden.
In 1656 veranderde Vermeer van onderwerp met een bordeelscène. Hij gebruikte felle kleuren voor dit ondeugende schilderij, waarin een dame (een sekswerker?) bij de borst gepakt wordt door een man. Hiermee waagde Vermeer zich definitief aan schilderijen met onderwerpen uit het dagelijks leven.
28 – De kantwerkster (± 1669-1671), Louvre, Parijs
Vrouwen
Vrouwen spelen een hoofdrol in het werk van Johannes Vermeer. Vaak schilderde hij de vrouwen in een huiselijke omgeving. In de 17e eeuw zag men huiselijke deugd als de sleutel voor een gelukkig huwelijk. Soms stond huiselijke deugd zelfs symbool voor de stabiliteit en welvaart van de Nederlanden. Vermeer toont de deugd in het Melkmeisje en de Kantwerkster.
Borduurwerk werd traditioneel getoond in voorstellingen van de opvoeding van de maagd Maria. Met de Kantwerkster brengt Vermeer huiselijke deugd zo direct in verband met christelijke waarden. De Kantwerkster toont zo een ideaalbeeld van de ijverige vrouw. De elegante satijnen jurk toont dat dit een rijke dame is, die haar handwerk uitvoert uit deugd en niet uit praktische noodzaak.
9 – Het glas wijn (1658-1661), Gemäldegalerie, Berlijn
11 – Onderbreking van de muziek (1658-1661), Frick Collection, New York
15 – Vrouw met weegschaal (1662-1665), National Gallery of Art, Washington
18 – Vrouw met parelsnoer (1662-1665), Gemäldegalerie, Berlijn
Bij het raam
Veel van de schilderijen van Johannes Vermeer zijn gemaakt in dezelfde ruimte. Waarschijnlijk was dit de eerste verdieping in zijn huis op de Oude Langendijk. Vermeer koos steeds hetzelfde perspectief met ramen aan de linkerzijde. Er is veel gespeculeerd of Vermeer in deze kamer een Camera Obscura gebruikte bij het maken van zijn schilderijen.
Hoewel de ruimte in de schilderijen hetzelfde was, veranderde Vermeer de details. De marmeren vloer heeft er niet echt gelegen. Ook de luxe handgeweven wandtapijten, de toetsinstrumenten en de vergulde kroonluchter zijn waarschijnlijk tijdelijk geleend om na te schilderen. Sommige voorwerpen, zoals de kannen, tafels en kaarten, waren mogelijk wel van Vermeer zelf en worden in meerdere schilderijen gebruikt. Kijk bijvoorbeeld naar de stoel en de kan in de bovenstaande schilderijen.
6 – Het straatje (1657-1661), Rijksmuseum, Amsterdam
12 – Gezicht op Delft (1660-1661), Mauritshuis, Den Haag
Delft
In zijn loopbaan heeft Vermeer twee stadsgezichten geschilderd. Beide schilderijen tonen zijn woonplaats Delft. Na de ontploffing van de kruitopslag in 1654 waren grote delen van Delft beschadigd en was het artistieke leven ingezakt. Fabritius was overleden en andere Delftse schilders waren verhuisd naar andere steden.
De stadsgezichten zijn een eerbetoon aan de stad. Ze tonen bovendien dat Vermeer’s kwaliteit verder gaat dan alleen genreschilderijen. Hij was een geweldige landschapsschilder. Toch maakte hij na 1660 geen enkel stadsgezicht meer.
14 – Brieflezende vrouw in het blauw (1662-1665), Rijksmuseum, Amsterdam
19 – Schrijvende vrouw in het geel (1665-1666), National Gallery, Washington
25 – Dame en dienstbode (1666-1667), Frick Collection, New York
29 – De liefdesbrief (1667-1670), Rijksmuseum, Amsterdam
31 – Schrijvende vrouw met dienstbode (1670-1671) National Gallery of Ireland, Dublin
Brieven
Johannes Vermeer was waarschijnlijk bekend met het werk van Gerard ter Borch. Ter Borch schilderde een hele serie met werken over brieflezende en briefschrijvende vrouwen. Vermeer gebruikte deze composities als inspiratie, maar plaatste de vrouwen in zijn eigen atelier. De schilderijen op de achtergrond hebben vaak een symbolische betekenis over de inhoud van de brief. Zo werd recent een cupido teruggevonden in het schilderij uit Dresden.
Waarschijnlijk heeft dezelfde vrouw model gestaan voor meerdere schilderijen. Zo komt de luxe gele mantel met de witte bontkraag terug in ten minste zes schilderijen. Het kledingstuk wordt zelfs genoemd in de inventaris, die na zijn dood werd opgemaakt.
21 – Meisje met de parel (1665-1667), Mauritshuis, Den Haag
Tronies
Het Meisje met de Parel is uitgegroeid tot het beroemdste schilderij van Johannes Vermeer, mede dankzij en het boek en de verfilming van Tracy Chevalier. Het meisje draagt een Oosterse tulband en heeft de typische Vermeer-kleuren blauw en geel tegen een zwarte achtergrond. Het meisje krijgt zo iets mysterieus. Wie was zij?
Het Meisje met de Parel moet niet gezien worden als een portret. Evenals het Meisje met de Rode Hoed is het schilderij een Tronie. In dit type schilderij ging het niet om de afbeelding van een persoon, maar van een algemeen karakter. Oude man, jonge vrouw, Oosters figuur en kwajongens zijn typische tronies, vaak met karakteristieke gezichtsuitdrukkingen.
Uit onderzoek is gebleken dat het meisje helemaal geen parel draagt. De vorm en de schittering past niet bij een parel. Mogelijk is het een zilveren of tinnen oorbel. Toch zijn in veel schilderijen van Vermeer parels te zien in kettingen. Kijk nog maar eens naar de eerdergenoemde vrouwen met de brieven.
33 – Staande virginaalspeelster (1670-1673), National Gallery, Londen
34 – Zittende virginaalspeelster (1670-1675), National Gallery, Londen
Muziek
Op 14 van de 37 schilderijen van Vermeer staan muziekinstrumenten afgebeeld, ook al zijn ze niet altijd duidelijk zichtbaar: vier virginalen, een klavecimbel, drie basgamba’s, vijf citterns, twee luiten, een gitaar, een trompet en een blokfluit. Het is niet bekend of Vermeer zelf muziekinstrumenten in huis had, of dat hij ze tijdelijk leende.
Muziek speelt een belangrijke rol in Vermeer’s oeuvre. In acht schilderijen staat musiceren centraal. In bovenstaande schilderijen zien we opnieuw Vermeer’s atelier met vrouwen die klavecimbel of luit spelen. De schilderijen van cupido of koppelaars op de achtergrond doet vermoeden dat het om liefdesliedjes gaat.
27* – De astronoom (1668), Louvre, Parijs
Geograaf en Astronoom*
De astronoom en de geograaf zijn pendanten. De schilderijen zijn van hetzelfde doek, hebben dezelfde grootte en zijn waarschijnlijk besteld door dezelfde opdrachtgever om naast elkaar te hangen. Ze tonen een contemplatieve man die met wetenschappelijke disciplines bezig is. Helaas is de astronoom niet in Rijksmuseum te zien, omdat het doek al was uitgeleend aan het Louvre Abu Dhabi.
Hoewel Vermeer zelf geen wetenschapper was, moet hij hulp hebben gehad van iemand die bekend was met geografie en navigatie. De wetenschappelijke instrumenten zijn precies afgebeeld. Sommige kunsthistorici hebben voorgesteld dat Anthoni van Leeuwenhoek poseerde voor de doeken of de opdrachtgever was. Van Leeuwenhoek was even oud als Vermeer. Hij deed niet alleen onderzoek met een microscoop, maar was ook bekwaam in navigatie, astronomie en wiskunde.
32 – Allegorie op het geloof (1671-1674), Metropolitan Museum of Art, New York
Allegorie op de schilderkunst* en allegorie op geloof
Waarschijnlijk maakte Johannes Vermeer de allegorie op de schilderkunst in de periode dat hij ook vier keer voorman was van het Sint Lucasgilde in Delft. Vaak is daarom gespeculeerd dat hij zichzelf zou hebben afgebeeld, al is hier geen bewijs voor. Helaas is het schilderij niet uitgeleend aan het Rijksmuseum voor de Vermeer tentoonstelling.
Vermeer gebruikte de compositie een paar jaar later opnieuw voor een allegorie op het geloof. Opnieuw zien we een gordijn links voor het tafereel hangen en is een zwart-wit geblokte vloer te zien. Op de achtergrond is de kaart vervangen door een schilderij over de kruisiging van Jacob Jordaens. Mogelijk is dit schilderij besteld door de Jezuïten.
B. Meisje met de fluit (1665-1670), National Gallery, Washington
C. Zittende vrouw aan het virginaal (1670), The Leiden Collection, New York
VERMEER OF NIET?
Eind vorige jaar maakte de National Gallery in Washington op een persconferentie bekend dat hun schilderij Meisje met de fluit niet van Vermeer was. Ze lieten zien dat er geen grofgemalen pigmenten in de onderlagen zaten, zoals Vermeer deed. Degene die het Meisje met de fluit maakte, deed juist precies het tegenovergestelde. Het oppervlak kreeg daardoor een korrelige kwaliteit. Mogelijk werd ook een slecht penseel gebruikt, waardoor wordt gedacht aan een 17e eeuwse kopiist of een leerling.
Het Rijksmuseum presenteert Meisje met de Fluit nu toch als een echte Vermeer. Ook de betwiste Sint Praxedis en Zittende vrouw aan het virginaal staan op de lijst van het Rijksmuseum. Volgens directeur Taco Dibbits heeft het Rijksmuseum uitgebreid technisch en kunsthistorisch onderzoek gedaan naar het leven en werk van de kunstenaar. Hij zegt: “Dit onderzoek heeft nieuwe inzichten opgeleverd waardoor wij op dit moment een andere conclusie trekken [dan de National Gallery].”
Alle drie de schilderijen zijn te zien in het Rijksmuseum. Dus u kunt als bezoeker zelf uw oordeel vormen. Zijn de werken authentiek of niet?
10* – Dame en twee heren (1659-1660), Herzog Anton Ulrich-Museum, Braunschweig
13* – De muziekles (1662-1664), Royal Collection, Buckingham Palace, Londen
24* – Meisjeskopje (1665-1674), Metropolitan Museum of Art, New York
16* – Vrouw met waterkan (1662-1665), Metropolitan Museum of Art, New York
22* – Het concert (1664-1667), Isabella Stewart Gardner Museum, Boston
30* – De gitaarspeelster (1669-1672), English Heritage, Kenwood House, Londen
NIET AANWEZIG IN HET RIJKSMUSEUM
Helaas is het Rijksmuseum er niet in geslaagde alle werken van Vermeer naar Amsterdam te halen. Er ontbreken 9 schilderijen. Zo staan de condities van schenking niet toe dat Slapend meisje en het Meisjeskopje het Metropolitan Museum of Art in New York verlaten. De astronoom ontbreekt omdat het werk al was uitgeleend aan een ander museum (Louvre Abu Dhabi).
Ook voor Het Concert is de reden simpel. Het schilderij werd in 1990 gestolen uit het Isabella Stewart Gardner museum en is sindsdien spoorloos. Andere werken zijn te kwetsbaar om te reizen: De Muziekles (Royal Collection, London), Vrouw met waterkan (Metropolitan Museum of Art) en de Gitaarspeelster (Kenwood/English Heritage). Al lijken dit soms smoesjes, want de Muziekles reisde 5 jaar geleden nog naar het Mauritshuis.
Ook het Weense Kunsthistorisch Museum stelt dat de Allegorie op de Schilderkunst kwetsbaar is en bovendien belangrijk binnen de eigen collectie. Desalniettemin werd het werk begin deze eeuw nog meerdere malen uitgeleend. Ook het Herzog-Anton Ulrich Museum wil Dame en twee heren niet nog langer voor de eigen collectie missen, nadat het vorig jaar nog was uitgeleend aan Dresden.
Gelukkig is er ook zonder deze schilderijen genoeg te zien. Volgende week op deze website een verslag van de tentoonstelling!
Verantwoording: De nummering in dit artikel is op basis van de vermoedelijke volgorde waarin de werken zijn geschilderd. Omdat van veel werken de datering berust op schattingen, kan de daadwerkelijke volgorde afwijken. De schilderijen met een * zijn niet te zien in het Rijksmuseum.
