Van Rembrandt tot Mondriaan: de Molen in de Kunst

De molen is een symbool van Nederland. Zonder duizenden molens was het inpolderen van Nederland niet mogelijk geweest. Kunstenaars laten zich al eeuwenlang inspireren door de majestueuze wieken in de wind. Vandaag op nationale molendag daarom de mooiste molens uit de Nederlandse kunst!

Rembrandt van Rijn was de zoon van een molenaar, toch zijn er maar weinig schilderijen waarin hij molens heeft afgebeeld. In the National Gallery in Washington hangt bovenstaand schilderij van een molen op een verhoging aan de rivier. Op de voorgrond zit een vrouw haar was te doen. Het schilderij krijgt een bijna mysterieus effect door de donkere lucht en het laatste beetje licht dat weerkaatst op de wieken.

Maar wie goed kijkt, ziet dat de wieken van de molen verkeerd om staan. Al eeuwenlang draaien de molens tegen de klok. Hoe kan een molenaarszoon als Rembrandt zo’n fout maken? Er wordt daarom weleens getwijfeld of Rembrandt echt de maker is van dit schilderij.

Gouden Eeuw

In de Gouden Eeuw stonden molens vaak bovenop de stadsmuren. Ze vingen hier veel wind en werden gebruikt voor het malen van graan en het zagen van hout. Ze waren daarmee essentieel voor de mensen in de stad. Op veel schilderijen van Jan van Goyen en andere landschapschilders zijn daarom molens te zien.

De beroemdste molen in de schilderkunst van de Gouden eeuw is ‘de Molen bij Wijk bij Duurstede’ van Jacob van Ruisdael in de Eregalerij van het Rijksmuseum. De molen toont alle taferelen van het Nederlandse landschap: water, wind en lage landen. Statig staat de molen aan het water, ver uittorenend boven het kasteel en de kerk op de achtergrond. Probeert van Ruisdael voorzichtig het belang van de burgerij boven kerk en adel te laten zien?

Molens van vl.n.r. Jacob Maris, Paul Joseph Constantin Gabriël (3x) en Jan Hendrik Weissenbruch.

Haagse School

In de 19e eeuw kwam verf in tubes beschikbaar kwam en trokken kunstenaars massaal naar buiten om in de open lucht te schilderen. De schilders van de Haagse school specialiseerden zich in afbeeldingen van het Nederlandse landschap. In hun schilderijen zijn daarom veel molens terug te vinden.

Sinds de Gouden Eeuw waren grote gebieden van Nederland ingepolderd. In tegenstelling tot de 17e eeuwse schilderijen, laten de kunstenaars van de Haagse school de molens daarom vaak in polders zien. In wijdse graslanden zien we de molens die zo essentieel waren geweest bij de inpoldering van het land. Het gaf de schilderijen een gevoel van nostalgie, aangezien veel molens in de 19e eeuw werden vervangen door stoomgemalen.

Vooral Paul Joseph Constantin Gabriël gebruikte graag molens in zijn werk om de horizon van het vlakke land te doorbreken. Gabriël’s schilderijen zijn vaak iets kleurrijker dan de de grijze luchten van andere kunstenaars uit de Haagse school. Ook zijn ze rustig van opbouw, vaak staat er slechts een molen in een leeg landschap.

Molens van Piet Mondriaan

Mondriaan

Piet Mondriaan bracht tussen 1908 en 1916 iedere vrijwel iedere zomer enkele weken door in het Zeeuwse Domburg. Hij schilderde hier graag de molen Weltevreden. Ieder jaar durfde hij expressiever te zijn met zijn kleurgebruik. In het begin schilderde hij de molen tijdens een kleurrijke zonsondergang, later liet hij de werkelijkheid nog verder los. Hij gebruikte de kleuren van zijn gevoel. De molens van Mondriaan en de ontwikkeling van zijn stijl zijn te zien in het Kunstmuseum Den Haag.

De molen had ondertussen niet meer de belangrijke functie van weleer. Veel molens waren uit het landschap verdwenen doordat ze in de 19e en 20e eeuw vervangen werden door machines. Gelukkig worden veel molens tegenwoordig goed beschermd en onderhouden, zodat de sporen van ons verleden zichtbaar blijven.

Het jaar 2021 is uitgeroepen tot themajaar van het Nederlandse landschap. Ook veel kunstenaars hebben zich laten inspireren door het Nederlandse landschap. Een overzicht van alle artikelen uit onze serie over het landschap, is hier te vinden.