Meester van Elsloo: Wie was deze mysterieuze houtsnijder?

Nederland heeft een indrukwekkende traditie van houtsnijders. Maar door de beeldenstorm zijn veel altaren verloren gegaan. Van de overgebleven houten beelden is de maker vaak onbekend, omdat werken niet gesigneerd werden. Wie is bijvoorbeeld de mysterieuze Meester van Elsloo?

Kunsthistoricus en museumdirecteur van het Bonnefanten Zef Timmers ontdekte in de jaren 40 een groep van vijf beelden, die stilistisch erg op elkaar leken. Timmers veronderstelde daarom dat de beelden dezelfde maker moesten hebben gehad, die hij de Meester van Elsloo noemde. In de St Augustinuskerk in Elsloo stond namelijk het belangrijkste beeld van de groep: een Anna te Drieën (boven dit artikel afgebeeld).

Later werden honderden andere beelden toegeschreven aan de Meester van Elsloo. Ze hadden vaak popperige gezichtjes, een uitbundige plooival en lange, slanke vingers. Maar echte bronnen die bevestigen dat al deze werken uit hetzelfde atelier komen, zijn er niet.

Meester of Meesters?

Recent voerde Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium in Brussel een technische analyse van 70 beelden van de Meester van Elsloo uit. Hieruit bleek dat de beelden niet uit het hetzelfde atelier afkomstig waren. Waarschijnlijk komen de beelden uit dezelfde regio en hebben daarom overeenkomsten in stijl. Maar uit het onderzoek bleek dat het werk van meerdere houtsnijders onterecht op één hoop is gegooid. Het Bonnefanten presenteerde deze resultaten in 2019 met een grote tentoonstelling.

Het lijkt in eerste instantie teleurstellend dat de identiteit van de Meester(s) van Elsloo nog steeds een mysterie is. Maar tegelijkertijd tonen de resultaten aan dat er op grote schaal vakmanschap werd geleverd in de Zuidelijke Nederlanden. Het is indrukwekkend dat zoveel ateliers hoge kwaliteit beelden afleverden.

Houtsnijwerk

Sommige tijdgenoten van de meester van Elsloo zijn wel bij naam bekend gebleven, doordat ze hun beelden signeerden. De Maastrichtse houtsnijder Jan van Steffeswert signeerde zijn werken met ‘IAN BIELDESNIDER’ of simpelweg ‘IAN’. Ook Van Steffeswert maakte meerdere versies van St. Anna met Maria en Jezus, een populair onderwerp in de 15e eeuw.

De beelden van Jan van Steffeswert en de Meester van Elsloo werden vaak met kleuren beschilderd. Waarschijnlijk was dit niet het werk van de houtsnijders zelf, maar werden hiervoor schilders ingehuurd. De kleur moest de werken levensechter maken. Vaak is de verf in de loop der tijd verloren gegaan en zijn de beelden tegenwoordig weer ‘kaal’ te zien.

Adriaen van Wesel – het Laatste Avondmaal

Adriaen van Wesel

In Utrecht werkte Adriaen van Wesel, die lange tijd bekend stond als Meester van de Musicerende Engelen. De beelden van Adriaen van Wesel zijn herkenbaar aan pruik-achtig haar en neerhangende oogleden. Van Wesel was een succesvolle houtsnijder. Kunstenaars kwamen uit Duitsland om zijn werk te bestuderen en te kopiëren.

Dankzij archiefonderzoek weten we dat hij hoge prijzen kon vragen voor zijn werk. Zo kreeg hij 350 rijnsgulden voor een altaar voor de Sint Janskathedraal in Den Bosch, waar hij samen met Jheronimus Bosch aan werkte. Ook dit altaar werd na de beeldenstorm opgedeeld in kleinere panelen. De visitatie en de Aanbidding door de Wijzen uit dit altaar zijn tegenwoordig te zien in het Rijksmuseum.

De grootste collecties laat-Middeleeuwse beeldhouwwerken van Nederland zijn te zien in het Bonnefanten museum en Museum Catharijneconvent. Beide musea bezitten ook werk van de Meester van Elsloo.