Op 14 september is het 700 jaar geleden dat Dante overleed. In aanloop naar deze dag kijken we de komende weken naar de enorme invloed van zijn boek ‘de Goddelijke Komedie’ op de kunst. In een drieluik gaan we op reis door de hel, over de louteringsberg tot in de hemel. Vandaag het tweede deel: Dante’s Purgatorio!
Na de reis van Dante en Vergilius door de hel, bereiken ze het bergeiland Purgatorio (ook wel het vagevuur of de louteringsberg) op de ochtend van Eerste Paasdag 1300. De structuur van de Louteringsberg bestaat uit een reeks van zeven terrassen, die gebaseerd zijn op de zeven zonden. Bovenop de berg bevindt zich het ‘aards paradijs’ met de Hof van Eden. Domenico di Michelino schilderde de berg rond 1480 voor de Dom van Florence.
Pia de Tolomei
Nog voor de poort van de Louteringsberg ontmoetten Dante en Vergilius de doden die slechts vlak voor hun dood het geloof omarmden. Onder hen is ook Pia de’ Tolomei, een deugdzame vrouw die tegen haar wil werd vastgehouden door haar man. Pia wordt vermoord om haar man in staat te stellen te trouwen met een gravin die weduwe was.
In de 19e eeuw werd Pia symbool voor onderdrukte vrouwen. Dante Gabriel Rossetti schilderde Jane Burden Morris als Pia de Tolomei. Jane was getrouwd met Rossetti’s collega-kunstenaar, William Morris. Rossetti had een hartstochtelijke affaire met Jane. Met het schilderij suggereerde Rosetti dat Jane tegen haar wil werd vastgehouden door William Morris.
Dante Gabriel Rossetti – Pia de’ Tolomei / Enrico Pollastrini – Nello bij het graf van Pia de’ Tolomei / Eliseo Sala – Pia de’ Tolomei
Poort
Als Dante kort slaap valt, wordt hij in zijn droom meegenomen door een grote adelaar, in analogie met de mythe van Ganymedes. Nadat hij wakker wordt, blijkt dat Sint Lucia hem naar de toegangspoort van het vagevuur droeg. Een engel zet vervolgens zeven P’s (voor peccatum, ‘zonde’) op het hoofd van Dante met een zwaard. Bij het betreden van iedere nieuwe cirkel op de louteringsberg zal een P verdwijnen.
In de beroemde fresco-serie van Joseph Anton Koch zien we Dante en Vergilius voor de engel knielen. Voor hen vaart een bootje met hierin ‘nalatigen’ die op weg zijn naar de louteringsberg (geëxcommuniceerden, op laatste moment bekeerden, gewelddadig omgekomenen en vorsten). Het bootje laat het voorgeborchte van de Louteringsberg zien.
Louteringsberg
Op de reis over de Louteringsberg beschrijft Dante de straffen die de zielen moeten ondergaan. De hovaardigen moeten met zware stenen lopen (terras 1), de afgunstigen hebben dichtgenaaide ogen (terras 2), de toornigen zitten in een verstikkende rook (terras 3) en de luien moeten steeds rondrennen (terras 4).
Dante’s reis door het vagevuur wordt gekenmerkt door dromen. Zo beleeft Dante op het vierde terras een tweede droom, waarin een misvormde vrouw verandert in een sirene, uit het verhaal van Odysseus. Daarna volgen weer verhalen over de louterende zielen: de gierigen die met hun gezicht naar de grond liggen (terras 5), de gulzigen die honger lijden tussen bloeiende fruitbomen (terras 6) en de wellustigen in een grote vlammenzee (terras 7).
In de derde droom ontmoet hij Lea, de vrouw van Jacob uit de Bijbel. Lea verzamelt bloemen. Ze staat symbool voor een naar buiten gerichte levenswijze. Haar jongere zus Rachel is haar tegenovergestelde. Ze kijkt naar haar eigen spiegelbeeld in het water en vertegenwoordigt zo de contemplatie. Lea en Rachel werden als symbool voor het uiterlijke bestaan en het innerlijke leven door meerdere Engelse schilders uit de Prerafaëlieten-beweging afgebeeld.
Marie Spartali Stillman – Dante ontmoer Lea en Rachel / Dante Gabriel Rossetti – Lea en Rachel
Tuin van Eden
Na een reis over de verschillende terrassen bereiken Dante en Vergilius de top van de Louteringsberg. Bij de ingang van de Tuin van Eden maken ze kennis met Matelda, die bloemen aan het plukken is. Matelda doopt alle zielen voordat ze het paradijs binnen gaan als ze hun reis over de louteringsberg hebben voltooid.
Matelda (ook wel Matilda genoemd in sommige vertalingen) is door meerdere kunstenaars geschilderd. Ze is het symbool van wijsheid, religie en puurheid. Daarom wordt ze vaak afgebeeld in witte kleren. Dante houdt in de schilderijen een gepaste afstand. In een werk van John William Waterhouse zit Dante zelfs geknield uit respect.
John William Waterhouse – Dante and Matilda / George Dunlop Leslie – Matilda
Beatrice
In de Goddelijke Komedie leidt Matelda Dante uiteindelijk naar een religieuze processie. In het midden van die processie staat een tweewielige ceremoniële strijdwagen die wordt getrokken door een Griffioen, een wezen met enorme gouden arendsvleugels.
Op de wagen zit Dante’s geliefde Beatrice. Dante is erg precies in zijn beschrijvingen in dit deel van het boek: Beatrice heeft een witte sluier, een groen gewaad en een jurk in de kleur van een vlam. In de schilderijen die van deze scene zijn gemaakt, zijn de kleuren overgenomen.
Carl Wilhelm Friederich Oesterley – Dante en Beatrice / Andrea Pierini – De ontmoeting van Dante en Beatrice in Purgatorio
Beatrice was Dante’s grote liefde. Ze was een koopmansdochter die ongeveer even oud was als Dante. Waarschijnlijk hebben ze elkaar wel ontmoet, maar nooit echt langdurig contact gehad. Dante’s onbereikbare liefde zorgde ervoor dat hij haar verheerlijkte en in zijn verhalen gebruikte als muze.
Nu Dante bij Beatrice is aangekomen, neemt Vergilius stilletjes de benen. In het laatste deel van de Goddelijke Komedie zullen Dante en Beatrice samen de hemel gaan ontdekken. Beatrice treedt op als een soort engel en leidt Dante naar God.
Dante is dit jaar 700 jaar geleden geboren. KunstVensters staat daarom stil bij de kunstwerken die zijn gebaseerd op zijn beroemdste boek: de Goddelijke Komedie. Lees ook de andere artikelen:
– Op reis door Dante’s Hel
– Op reis door Dante’s Paradijs
Op dit moment lees is ik zijn Goddelijke komedie en ik schrijf verover op Facebook.