In 1566 raasde de beeldenstorm door Nederland. Opstandelingen trokken de kerken in en vernielden beelden, schilderijen en andere kunstvoorwerpen. Sommige religieuze werken konden worden gered. Zo kwam het Laurentiusaltaar van Maarten van Heemskerck na de beeldenstorm in Zweden terecht. Wat gebeurde er met de altaarstukken na de beeldenstorm?
Het Laurentiusaltaar van Maarten van Heemskerck is misschien wel het grootste altaar dat ooit in Nederland geschilderd is. Het immense werk toont de kruisiging van Jezus. Na de beeldenstorm was het grote altaar niet meer gewenst in de Grote kerk in Alkmaar en werd het werk verkocht aan de koning van Zweden. De zijpanelen van het Laurentiusaltaar zijn de komende maanden weer eventjes terug in Nederland vanwege het 500 jarig bestaan van de Grote Kerk in Alkmaar. KunstVensters ging op zoek naar het lot van 4 belangrijke altaarstukken tijdens de beeldenstorm.
1. Jacob van Oostsanen – Sint Adelbert Altaarstuk
Volgens de beschrijvingen van Karel van Mander moet Jacob van Oostsanen rond 1528 een grote opdracht hebben gekregen voor een 4-meter breed altaarstuk voor de kerk van Egmond. Van Oostsanen was de belangrijkste kunstschilder van zijn tijd. Het altaar dat hij maakte voor de kerk van Egmond, is tijdens de beeldenstorm ernstig beschadigd geraakt en daarna verloren gegaan. Het is daarmee exemplarisch voor veel religieuze werken van Van Oostsanen en zijn tijdgenoten. Een groot deel van hun productie overleefde de beeldenstorm niet en bestaat tegenwoordig niet meer. Om toch een idee te krijgen hoe het grote altaar van kerk van Egmond eruit moet hebben gezien, moet je afreizen naar Aken. Hier is ‘de Verzoeking van Christus’ te zien in het Suermondt-Ludwig museum. Waarschijnlijk is dit een zijpaneel geweest van het grotere altaar.
2. Jan van Scorel – het Lockhorst-altaar
Jan van Scorel was de belangrijkste leerling van Jacob van Oostsanen. Hij werkte kort tijd in Rome en leerde hier de Italiaanse Renaissance kunst kennen. Terug in Nederland stichtte hij een atelier in Utrecht, waar hij religieuze werken maakte. Voor de Dom van Utrecht werd Jan van Scorel ingehuurd om een altaarstuk te schilderen in opdracht van de familie Lockhorst. Het werk toont de Intocht van Jezus in Jeruzalem en daarnaast enkele portretten van heiligen. De Domkerk werd bij de beeldenstorm in Utrecht flink beschadigd door de protestanten. Gelukkig kon het Lockhorst-altaar gered worden door het in de privéverzamaling van de opdrachtgevers op te nemen. Waarschijnlijk is het werk al in de weken voor de beeldenstorm uit de kerk verwijderd om beschadiging te voorkomen. Toen de eerste kerken werden vernield in de Zuidelijke Nederlanden, namen veel kerken en kloosters in het Noorden van Nederland al maatregelen om hun kunstwerken te beschermen.
3. Maarten van Heemskerck – het Laurentiusaltaar
Rond 1540 schilderde Maarten van Heemskerck het 8-meter brede Laurentiusaltaar voor de Grote Kerk in Alkmaar. Het werk werd tijdens de reformatie verkocht aan de Koning van Zweden, die het in de kerk van Linköping neerzette. Ook dit was het lot van veel kunstwerken na de beeldenstorm. Er was geen ruimte meer voor kunst in Nederlandse kerken en de Nederlanden zaten in grote geldnood. Kunstwerken werden daarom aan het buitenland verkocht en met de opbrengsten werden de oorlog tegen Spanje betaald. Veel Nederlandse religieuze kunst is hierdoor in buitenlandse verzamelingen terecht gekomen. Het hele altaar is te kwetsbaar om te vervoeren, maar de komende maanden zijn de zijpanelen tijdelijk weer in Alkmaar te zien. Hierop zijn de opdrachtgevers van het werk en belangrijke heiligen, waaronder St. Laurens, afgebeeld.
4. Lucas van Leyden – het Laatste Oordeel
Misschien wel het bekendste altaarstuk van de Nederlandse renaissance is ‘het Laatste Oordeel’ van Lucas van Leyden. Dit stuk werd gemaakt voor de Pieterskerk in Leiden en overleefde als een van de weinige kunstwerken de beeldenstorm. Toch verliet ook dit altaar al snel het kerkgebouw en werd het vanaf 1577 verplaatst naar het Leidse stadhuis. Het werk toont de dag des oordeels met Jezus in het midden op een troon. Boven hem is god te zien en op het linkerpaneel de hemel en op het rechterpaneel de hel. Het schilderij is onderdeel van de collectie van Museum de Lakenhal in Leiden, maar wordt tot en met 2019 tentoongesteld in het Rijksmuseum.
Oostsanen, Van Scorel, Van Heemskerck en Van Leyden behoorden aan het begin van de 16e eeuw tot een kleine groep talentvolle schilders in Nederland, die de Renaissance-stijl uit Italië en Vlaanderen overnamen. In hun grootse altaarstukken voor kerken en kloosters in heel Nederland lieten ze Bijbelverhalen tot leven komen. Maar door de beeldenstorm gingen veel altaarstukken verloren. Ook werden ze in delen verkocht of werden schilderijen verplaatst. Gelukkig zijn veel van de overgebleven werken in de afgelopen 100 jaar weer herontdekt en hebben het Rijksmuseum en Museum het Catharijneconvent veel werken weer kunnen terugkopen. Hierdoor is een deel van de kunst toch bewaard gebleven voor de collectie Nederland.
Het Laurentiusaltaar
Grote Kerk, Alkmaar
t/m 26 augustus 2018
de kop van het artikel dekt helaas de lading niet!