In 1874 exposeerde Claude Monet op de Salon van Geweigerden het doek ‘Impression, soleil levant’. Een doek dat nu wordt geroemd als een van de hoogtepunten van het impressionisme, maar indertijd belachelijk gemaakt in de pers: ‘Impression? Natuurlijk, ik was geimpressioneerd (vertaling: onder de indruk), dus het moest wel een impressie zijn.’ De titel van het werk zou de basis vormen van de naam van de kunststroming: het impressionisme!

Als je weet dat impressionisten de eerste waren die braken met het gebruik van perspectief en klassiek kleurgebruik dan klinkt het misschien gek dat het impressionisme voortkomt uit het realisme. Het waren namelijk de realisten die halverwege de 19e eeuw braken met de academische tradities en erop uit trokken om buiten de werkelijkheid te schilderen. Nu verf beschikbaar kwam in tubes en dus daadwerkelijk in de openlucht gebruikt kon worden om ter plekke te schilderen, waren er opeens talloze nieuwe mogelijkheden.

Kunstenaars probeerden ter plekke schilderijen te maken en moesten hiervoor in een veel hoger tempo werken. Hierdoor werden de schilderijen minder gelaagd en schilderden ze met dikke penseelstreken voor een direct effect. De doeken waren kleurrijker en speelser dan de klassieke academische schilderijen. Bovendien diende niet langer mythologische of Bijbelse taferelen als onderwerp, maar werd de inspiratie gehaald uit het dagelijks leven en de natuur. Hiermee werden de lessen van de realisten uitgebreid met een nieuwe manier van werken die voor opschudding zorgde binnen de gevestigde kunstwereld en de richting van de kunstontwikkeling definitief zou doen veranderen.

Manet – Schandaal op de Salon
De eerste die impressionistische principes gebruikte in zijn kunst was Edouard Manet. Hij zorgde voor een groot schandaal toen hij in 1863 het doek ‘Dejeuner sur l’Herbe’ instuurde naar de salon. Het werk werd geweigerd, maar vervolgens toch geëxposeerd op de ‘Salon der Geweigerden’.

Manet spot in dit werk met de traditionele academische regels door een alledaagse picknick te tonen op een groot formaat doek dat normaal alleen voor klassieke of historische taferelen bedoeld was. Bovendien plaatste hij een groot naakt in het midden van het doek buiten de context van mythologie of bijbel. Een naakt terwijl de mannen eromheen aangekleed waren. De critici tuimelden over elkaar om het werk als extreem vulgair te betitelen. Een effect dat werd versterkt door de losse penseelstreek die tegen de gladde gelaagde structuur van de academie schilders afstak. Manet had een schandaal veroorzaakt, maar tevens vele andere jonge kunstenaars geïnspireerd om te experimenteren met deze nieuwe stijl.

Monet – Zoektocht naar het moment
Nu verf in tubes verkocht werd, trok de nieuwe generatie kunstenaars de natuur in om het buitenleven direct vast te leggen. Ze probeerden hierbij ‘het moment’ vast te leggen op hun doeken. Het ging dus niet om de realistische afbeelding van de werkelijkheid, maar bijvoorbeeld om het gevoel dat een vergankelijke zonnestraal teweeg kon brengen. Meester in het schilderen van het moment van Claude Monet wiens zoektochten prachtig te zien zijn in zijn serie van de kathedraal van Rouen. Hij schilderde deze kathedraal meer dan 30 keer vanuit precies hetzelfde gezichtspunt maar steeds in een ander seizoen met verschillende weersomstandigheden. Hij laat hiermee zien dat hetzelfde plaatje er steeds anders uit ziet op een ander moment.

Renoir – En er was licht
Meer nog dan andere impressionisten die vaak felle en lichte kleuren gebruikten, was Pierre-Auguste Renoir een schilder die speelde met het licht in zijn werk. Waar de anderen vaak een fel en overvloedig licht gebruik hadden, maakte Renoir juist prachtige nuances met zijn kleurgebruik. Hierdoor is juist het vroege werk van Renoir te zien als een voorloper van de latere kleuronderzoeken van onder meer Paul Cezanne die tot de moderne kunst zou leiden. Renoir liet zien dat zwart en wit kleuren zijn die niet bestaan, maar dat iedere donkere of lichte tint uit talloze kleuren is opgebouwd. Een schaduw wordt dus niet grijs of zwart, maar een kleurenpalet.

Degas – Moment en Beweging
In navolging van Manet, Monet en Renoir waren er meer jonge kunstenaars die de overstap maakten op de nieuwe stijl. Een goed voorbeeld is Edgar Degas die lange tijd realistische schilderijen maakten, maar in de jaren 70 van de 19e eeuw ook met het impressionisme ging experimenteren. Hij werd vooral bekend met zijn schilderijen van danseresjes. Belangrijk in deze werken is dat hij het moment van de beweging weet te grijpen. Door de achtergrond te vervagen en onverwachte kijkhoeken te maken, weet hij een prachtige dynamiek in zijn werk te leggen die bij andere impressionistische schilders nog weleens ontbreekt. Het is dan ook niet vreemd dat Degas ook met beeldhouwkunst experimenteerde en zijn principes ook in drie dimensies probeert om te zetten.

Sisley, Pissarro, Caillebotte
Naast de eerder genoemde bekende impressionisten was er nog een grote groep schilders die ook de impressionistische principes ging gebruiken en exposeerde op dezelfde tentoonstellingen als de grote namen. Van deze grote groep kunstenaars zijn Camille Pissarro en Alfred Sisley de bekendste namen. Pissarro exposeerde als enige op alle 8 de impressionistische tentoonstellingen en was voornamelijk gespecialiseerd in landschappen. Al schilderde hij ook enkele prachtige stadsgezichten. Degene die de impressionistische principes naar het groot formaat haalde was Gustave Caillebotte. Op grote doeken schilderde hij met name geweldige schilderijen van Parijs. Door de combinatie van formaat en onderwerp is Caillebotte vooral in Amerika erg populair.

Auguste Rodin – Beeldhouwer van het Impressionisme
Naast de talloze schilders die het impressionisme omarmden, zorgde de stroming ook voor een omslag binnen de beeldhouwkunst. Ook hier werden de academische principes losgelaten en zochten beeldhouwers naar een directere manier van werken.

Dit is vooral goed zichtbaar in het werk van Auguste Rodin dat minder gepolijst is dan zijn voorgangers. Het maakt zijn beelden levendig en geeft ze meer emotie. Door de onregelmatige oppervlakken van zijn beelden, ontstaat er bovendien een boeiend lichtspel. Rodin brak met de traditie van mythologische taferelen en pakte onderwerpen uit het dagelijks leven met individuele expressie en karakter. Rodin zocht niet naar schoonheid of decoratie, maar maakte zijn beelden doorleefd en realistisch. Hij was ervan overtuigd dat het karakter van een persoon zich vertaalde in fysieke eigenschappen en bracht deze aan zijn kunst.

Nederlandse navolgers
In Nederland heeft ten tijde van de Franse impressionisten geen echte navolgers gehad. Toch zijn er wel enkele impressionistische principes geïntegreerd in het werk van Nederlandse realisten zoals de Haagse school van Maris, Mesdag en Jongkind. Deze groep kunstenaars doet denken aan de Franse Barbizon groep, maar gebruikt steeds expressievere streken zoals ook in het impressionisme het geval was. Vooral de leerlingen van de Haagse school gingen de impressionistische leer aanhangen al was hun werk donkerder dan de Franse impressionisten. Deze groep schilders waar ook Isaak Israels en George Breitner toe behoorden, staat tegenwoordig bekend als de Amsterdamse impressionisten.

Impressionisme in Nederlandse musea
De grootste collectie impressionistische kunst is in Nederland te vinden in het Van Gogh Museum. Bijzonder is de collectie Nederlandse schilderijen van Claude Monet. In Rotterdam is een mooie collectie impressionisten te zien in het Boijmans van Beuningen. In het oosten van het land heeft het Kroller Moller museum in Otterloo de grootste collectie met onder meer Monet en Renoir. Buiten Nederland is Parijs de stad waar de meest impressionistische schilderijen te zien zijn in onder meer het Musée d’Orsay, het Musée Monet Marmottan en het Musée de l’Orangerie. De Nederlandse impressionisten zijn goed vertegenwoordigd in verschillende musea verspreid over heel Nederland.

Nederlands meest bekende impressionist is natuurlijk Vincent van Gogh, maar vanwege zijn vernieuwende stijl wordt hij meestal tot de post-impressionisten gerekend. Over deze groep kunstenaars die eigenlijk tot de tweede generatie impressionisten behoorde, leest u volgende week meer in onze bijdrage over het post-impressionisme van onder meer Van Gogh, Gauguin, Cezanne en Signac.