Hilma af Klint was de eerste kunstschilder die abstract werkte, toch werd ze decennia lang genegeerd. Kunstmuseum Den Haag brengt haar werk nu onder de aandacht met een spectaculaire tentoonstelling met haar beroemdste schilderijen. Maar wat doet Piet Mondriaan tussen haar krachtige werk?

In Kunstmuseum Den Haag is Piet Mondriaan nooit ver weg, zo ook in de tentoonstelling over het werk van Hilma af Klint. Hoewel Af Klint en Mondriaan elkaar nooit hebben ontmoet en Mondriaan haar werk waarschijnlijk nooit heeft gezien, worden schilderijen van beide kunstenaars naast elkaar getoond.

Hilma Af Klint

Malevich, Mondriaan en Kandinsky worden vaak gezien als de wegbereiders van de moderne kunst. Toch schilderde Hilma Af Klint al jaren abstracte schilderijen, voordat deze mannelijke beroemdheden de figuratieve kunst achter zich lieten. Eind jaren 80 werden de schilderijen van Af Klint herontdekt en pas de laatste 10 jaar worden haar schilderijen op grote schaal tentoongesteld.

Kunstmuseum Den Haag heeft een ware pronkzaal ingericht voor Af Klints beroemdste serie: de Tien Grootsten. In kleurrijke werken vol ronde en spiraalachtige vormen toont ze de levensloop. De organische ronde vormen van de kindertijd, maken plaats voor een speelse dans in felle kleuren in de kindertijd en geometrische patronen in de ouderdom. Het is alsof de geest steeds meer rust en regelmaat vindt gedurende het leven.

Theosofie

Een belangrijke inspiratiebron voor Af Klint was de theosofie. Ze zag in de natuur intermediair naar een spirituele hogere waarheid. Haar doeken vulde ze daarom me spiralen en botanische vormen, als klavers, bomen en kelken. Samen met vier vriendinnen startte ze kunstgroep “de Vijf” met wie ze spirituele seances hield.

De interesse voor theosofie is ook de belangrijkste reden voor de vergelijking met Piet Mondriaan. Toch was zijn uitleg van de theosofie iets anders. Mondriaan zag in de meest elementaire vormen en kleuren immers de beste manier om tot een diepere spirituele kern te komen. In de eerste zalen van de tentoonstelling in Den Haag levert dit interesse vergelijkingen op. Mondriaan en Af Klint schilderden beide over theosofische onderwerpen als ‘evolutie’ en ‘levenskracht’.

Na deze eerste zalen loopt de vergelijking echter compleet mank. Mondriaan neemt de afslag naar harde lijnen en elementaire kleuren, terwijl Af Klint veel vrijer is en juist tot een hogere spiritualiteit komt door ronde vormen te schilderen. Vanaf dit punt worden Af Klint en Mondriaan ook grotendeels los van elkaar getoond. Je kan je daarom afvragen wat nou de meerwaarde van Mondriaan-vergelijk is geweest. Had het Kunstmuseum Den Haag niet veel beter gewoon een degelijke tentoonstelling over Hilma af Klint kunnen maken?

De Zwaan

Maar wie Mondriaan vergeet, ziet een spectaculaire tentoonstelling met tientallen bruiklenen van de Hilma af Klint Foundation. Hoogtepunt van de expositie is de serie ‘de Zwaan’ die ze maakte tijdens de Eerste Wereldoorlog. Af Klint zag de zwaan als symbool van eenheid. In tien schilderijen veranderen de witte en zwarte zwanen langzaam in abstracte cirkels, als symbool van verbinding en hoop op vrede.

Eenzelfde gevoel van eenheid is terug te vinden in de serie werken die Af Klint maakte over de wereldreligies. Ze gebruikt dezelfde vormen vanuit verschillende perspectieven om het theosofische idee te verbeelden dat alle godsdiensten zijn opgebouwd uitdezelfde kernwaarden.

Het werk van Hilma af Klint heeft veel te bieden: haar aanpak was vernieuwend, de schilderijen zitten vol symboliek en haar stijl is herkenbaar. Het is daarom onbegrijpelijk dat kunsthistorici haar een eeuw lang hebben genegeerd. Gelukkig heeft de kunstgeschiedenis vaak de kracht om dit soort omissies te corrigeren. Zoals Vermeer 200 jaar lang vergeten raakte voordat hij uitgroeide tot de ster van nu, zo kunt u nu in het Kunstmuseum Den Haag getuige zijn van de herontdekking van Hilma af Klint.