In de schilderijen van Ernst Ludwig Kirchner en Emil Nolde zijn vaak Afrikaanse beelden te zien. In felle kleuren schilderden ze een primitieve wereld, die doordrenkt is van vooroordelen. Hoe beïnvloedde het kolonialisme het expressionistische werk van Kirchner en Nolde?

Emil Nolde was 17 jaar toen in Berlijn 7 Westerse koloniale grootmachten onderhandelden over de verdeling van Afrika. In korte tijd waren de binnenlanden van Afrika gekoloniseerd en raakten duizenden eeuwenoude stammen hun vrijheid kwijt. Duitsland verwierf bij de strijd om Afrika grote gebieden in het huidige Kameroen, Namibië, Togo en Ghana.

Ernst Ludwig Kirchner, Sitzende Frau mit Holzplastik. Virginia Museum of Fine Arts, Richmond. Adolph D. and Wilkins C. Williams Fund.
Ernst Ludwig Kirchner, Tanzende (Dansende vrouw). Collectie Stedelijk Museum Amsterdam.

Koloniale kunstvoorwerpen uit Afrika

Uit de nieuwe Duitse kolonies werden op grote schaal kunstvoorwerpen geroofd. Beelden, stoffen en gebruiksvoorwerpen vonden zo hun weg naar musea en verzamelaars. De kunstvoorwerpen maakten een grote indruk op Emil Nolde en andere jonge Duitse kunstenaars. Nolde liet zich inspireren door de Afrikaanse kunst.

In het Stedelijk Museum zijn schetsen te zien die Nolde maakte van beelden, die geroofd waren uit het koninkrijk Benin. Bij de verovering van dit gebied namen de Engelsen het koninklijk paleis in met veel geweld. De geroofde bronzen beelden kwamen vervolgens in musea in heel West-Europa terecht. In de tentoonstelling is te zien hoe Nolde de beelden in felle kleuren naschilderde. Met hedendaagse ogen lijkt dit toe-eigening.

Kolonialisme

Ook Ernst Ludwig Kirchner raakte volledig in de ban van de Afrikaanse kunst. Kirchner ontving gasten in een zelfgemaakte tent vol Afrikaanse voorwerpen. Uit Kirchner’s leefwijze spreken de vooroordelen over de Afrikaanse cultuur: Primitief en onderontwikkeld.

In het Stedelijk Museum wordt zichtbaar hoe kolonialisme het denken van kunstenaars beïnvloedde. Zwarte mensen werden naar Europa gehaald om te figureren in koloniale tentoonstellingen. Wetenschappelijke studies beschreven biologische en culturele verschillen, waarin Afrikanen steevast als primitief werden weggezet.

Doordat het Stedelijk Museum zoveel aandacht besteedt aan de achtergronden van het kolonialisme, is goed te begrijpen hoe Nolde en Kirchner gedacht moeten hebben. Hun interesse in de Afrikaanse leefwijze is een reflectie van het tijdsbeeld. Het is gemakkelijk om met hedendaagse ogen Nolde en Kirchner neer te zetten als ‘foute’ kunstenaars. Maar dat is natuurlijk onzin. Het koloniale systeem was fout, maar het is deze individuele kunstenaars niet aan te rekenen dat ze hierin leefden.

Zaalopname Kirchner en Nolde: Expressionisme. Kolonialisme. Foto: Gert-Jan van Rooij.
Schilderij Emil Nolde. Foto: Jeroen de Baaij.

Spectaculaire tentoonstelling

Het Stedelijk Museum heeft 4 jaar onderzoek gedaan naar het kolonialisme in het werk van Kirchner en Nolde. Het resultaat is een spectaculaire tentoonstelling, waarin Afrikaanse kunstobjecten worden gecombineerd met schetsen, foto’s en schilderijen. Vooral de volledigheid is indrukwekkend. Stoffen uit Peru hangen naast schetsen en schilderijen van Nolde. Het doet denken aan de grote Gauguin tentoonstelling in het Grand Palais enkele jaren geleden.

Ook de verschillende behandeling van Afrikaanse en Westerse kunst krijgt aandacht. Kunstobjecten uit Afrika zijn vaak cultureel studiemateriaal, terwijl Westerse schilderijen gezien worden als hogere kunst. In de eerste vitrine is werk van Kirchner en Nolde daarom gepresenteerd als objecten uit Afrika. Het bordje zegt: Brandenburg, Duitse Rijk – Kind en vogel, begin 20ste eeuw, in plaats van de naam van de kunstenaar.

Stedelijk Museum

Het Stedelijk Museum heeft met Kirchner & Nolde: Expressionisme. Kolonialisme. een gedurfde tentoonstelling neergezet, die af en toe schuurt. Moeten we kunst uit het begin van de 20e eeuw wel bekijken met onze blik gekleurd door #blacklivesmatter? In kranten en in de tentoonstellingszalen levert het discussie op. Juist dit gesprek is een merite van de tentoonstelling.

Na jaren van rommelig beleid zet Kirchner & Nolde het Stedelijk Museum opnieuw op de kaart als het museum voor actuele kunst. Meer dan in de recente slavernijtentoonstelling zorgt het museum voor debat en nieuwe inzichten. Het Stedelijk Museum toont zo hoe relevant en belangrijk kunst kan zijn, in een tijd dat cultuur het zwaar te verduren heeft.