Talloze Europese en Amerikaanse musea staan vol met roofkunst uit Afrika. De Franse president Macron en ook Nederlandse musea bepleiten een grootscheepse teruggave van deze kunst. Maar het British Museum en andere musea voelen hier helemaal niets voor. De beroemde Bronzen beelden uit het koninkrijk Benin zijn vaak onderdeel van de discussie. Nigeria vraagt al jarenlang om teruggave, maar gaat dit ooit gebeuren?

In het Zuidwesten van Nigeria ligt in het tropisch regenwoud het koninkrijk Benin (niet te verwarren met Nigeria’s buurland Benin). Rond 1500 was dit koninkrijk het machtigste in de regio, dat bovendien sterke banden had met Portugal. Portugees was de tweede taal aan het hof. De koningen, of oba, die het Benin rijk bestuurden, lieten sinds de 13e eeuw bronzen beelden en voorwerpen maken om hun rijkdom te tonen.

Wat zijn de Benin bronzen?

De oba van Benin lieten de geschiedenis en de gewoonten van het rijk vereeuwigen op ruim 1000 bronzen plaquettes. De plaquettes werden gebruikt om de hofetiquette en de hiërarchie binnen het rijk aan de bezoekers van het hof duidelijk te maken. Ook werden belangrijke gebeurtenissen uit de geschiedenis van Benin op deze manier in herinnering gebracht.

Ook stonden in het gigantische koninklijke paleis altaren vol met bronzen hoofden. Iedere oba werd na zijn overleden vereeuwigd in een bronzen beeld. De bronzen koppen waren een herinnering aan de dode en werden op het altaar gezet met ivoren slagtanden. In de Ebo-taal die in Benin gesproken wordt betekend het woord sa-e-y-ama brons gieten, maar ook herinneren.

Hoe kwamen de Benin bronzen in Europa terecht?

De Britten onderwierpen eind 19e eeuw West-Afrika aan hun koloniale regime. In een grote oorlog namen ze het koninkrijk Benin in en veroordeelden Oba Ovonramwen tot verbanning. Toen de Engelsen in 1897 Benin City in Nigeria innamen, werden 4000 bronzen voorwerpen uit het koninklijk paleis buit gemaakt. Naast plaquettes en bronzen hoofden waren dit gebruiksvoorwerpen en andere versieringen.

Met grootschalige kunstroof kwamen honderden bronzen voorwerpen in het British Museum terecht. Maar het overgrote deel van de bronzen beelden werd verkocht tijdens een grote veiling  in 1898. Met de opbrengsten werden de kosten van de dure ‘strafexpeditie’ in Benin deels terugverdiend. Hierdoor zijn de Benin bronzen tegenwoordig verspreid geraakt over de hele wereld. Vrijwel iedere volkenkundig museum in Europa heeft wel Benin bronzen in de collectie. In Nederland zijn er in Museum Volkenkunde in Leiden 98 werken uit Benin.

Zijn er plannen om de Benin bronzen terug te geven?

Sinds 1997 wordt er door internationale musea met de overheid van Nigeria onderhandeld over teruggave van de kunstwerken in de Benin Dialogue Group. Nigeria is ondertussen begonnen aan de bouw van het Benin Royal Museum, waar de beelden een onderkomen zullen vinden. Het afgelopen jaar lijkt de wil om geroofde beelden terug te geven te groeien. De Franse president Emmanuel Macron kondigde een grootscheepse teruggave-actie aan en in het Duitse regeerakkoord staat dat geroofde kunst teruggegeven moet worden.

Ook in Nederland kondigden drie volkenkundige musea aan dat ze actief in hun collectie op zoek gaan naar onwettig verkregen koloniale kunst. Ze willen de werken teruggeven aan de rechtmatige eigenaren. Over de beelden uit Nigeria stelde de directeur: ‘Het ligt voor de hand om te beginnen met de Benin Bronzen. Deze collectie van 3000 bronzen en messing beelden is in 1897 door het Engelse leger als oorlogsbuit uit het voormalige koninkrijk Benin meegenomen. Er zijn 139 van deze beeldjes in Nederland beland. Nigeria wil die heel graag terug.’

Het British Museum is niet zo happig om in deze nieuwe stroom mee te gaan. Het museum ziet zichzelf als ‘Museum van de Wereld’. Het British museum heeft vooralsnog slechts toegezegd dat ze hun beelden willen uitlenen aan het Benin Royal Museum. In een rotatiesysteem zouden zo steeds andere beelden in Nigeria te zien zijn. Het British Museum lijkt bang dat teruggave van de Benin bronzen een precedent zou scheppen en dat andere claims snel zouden volgen. Het museum is immers ook al jaren in conflict met Griekenland over de Parthenon-sculpturen. Wanneer de eerste beelden echt naar Nigeria terug zullen gaan, blijft voorlopig nog even afwachten.

Updates

Update 4-4-2020:  De Franse president Emmanuel Macron heeft beloofd 26 kunstwerken uit Benin te repatriëren. We schreven hier een artikel over waarin ook de positie van Nederland wordt besproken.

Update 8-10-2020: De Raad voor Cultuur heeft inderdaad geadviseerd dat alle geroofde kunst teruggegeven moet worden. In een eerste reactie zegt de minister van plan te zijn het advies op te volgen. //Vensters zal het dossier blijven volgen en rapporteren over eventuele teruggave van kunstwerken.

Update 7-12-2020: Een onderzoekscommissie van het Nationaal Museum van Wereldculturen (het Tropenmuseum, het Afrika Museum en het Rijksmuseum Volkenkunde) en de Universiteit van Amsterdam zal gaan onderzoeken welke objecten terug moeten worden gegeven en hoe dit proces moet plaatsvinden.

Update 1-5-2021: Duitsland heeft bekend gemaakt begin 2022 honderden Benin beelden terug te geven aan Nigeria. Mogelijk wordt het hiermee het eerste land dat daadwerkelijk overgaat tot teruggave.