Jeroen de Baaij
Musea beschermen onze kunst en cultuurschatten voor de toekomst. Binnen de museumzalen komen onderzoek, onderwijs en recreatie samen. Lezer Huub Smeets vroeg //Vensters hoe en wanneer kunstmusea zijn ontstaan. Waar stond het eerste museum ter wereld?
Het woord ‘museum’ is afgeleid van het Griekse mouseion, dat betekent ‘een heiligdom voor de muzen’. In de klassieke Griekse mythologie zijn de negen muzen de godinnen van de kunsten en wetenschappen: geschiedenis, astronomie, tragedie, komedie, lyriek, poëzie, epossen, zang en dans. Ze worden gezien als beschermers van kunst. Niet gek dus om een museum, als huis van kunsten, naar hen te vernoemen.
Verlichting
Volgens de officiële definitie is een museum een instelling, zonder winstbejag, ten dienste van de gemeenschap en van haar ontwikkeling, toegankelijk voor het publiek, die de materiële en immateriële getuigenissen van de mens en zijn omgeving verzamelt, bewaart, onderzoekt en tentoonstelt en hierover informatie verstrekt voor studie, educatie en recreatie. In deze definitie zijn veel idealen uit de 18e eeuwse Verlichting terug te vinden. De filosofen Descartes en Spinoza waren de grondleggers van deze beweging, waarin de rede en de wetenschap centraal stonden. Ze stelden dat wetenschappelijk vergaarde kennis vooruitgang zou brengen. De beschikbaarheid en studie van kennis werd mogelijk gemaakt door investeringen in universiteiten, bibliotheken en musea.
Nederland
In 1752 werd de Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen opgericht in Haarlem om deze idealen er verwezenlijken. Dit wetenschappelijke genootschap opende een naturaliënkabinet, een kast waarin voorwerpen uit de natuur en cultuur werden bewaard. In 1759 werd dit kabinet opengesteld voor het publiek en was het eerste ‘museum’ van Nederland een feit.
Omdat dit kabinet tegenwoordig niet meer bestaat, zijn er twee andere Nederlandse musea die aanspraak maken op de titel Oudste Museum van Nederland. De oudste is Galerij Willem V in Den Haag. Deze kunstgalerij werd in 1774 geopend voor publiek en bevatte de stadhouderlijke schilderijencollectie van de Oranjes. Ook het Teylers Museum, geopend in 1784, claimt het oudste museum van Nederland te zijn, omdat het ononderbroken als museum in gebruik is geweest. De Galerij Willem V werd gesloten in 1795 en opende pas weer in 1977.
Italië
Buiten Nederland werden al ver voor de Verlichting musea geopend. In 1471 gaf paus Sixtus IV vier bronzen beelden aan de stad Rome, die op de Capitolijnse heuvel werden geplaatst. Zo ontstonden de Capitolijnse musea. Zie bovenstaand de vier eerste museumstukken: de Wolf van Rome, de Spinario, Camillus en het Hoofd van Constantijn. In de eeuwen die volgden, werd de collectie steeds verder uitgebreid.
De Vaticaanse Musea openden in 1506 na de vondst van de Laocoön-groep en zijn hiermee ook ruim 500 jaar oud. Het is echter belangrijk om te beseffen dat de Italiaanse musea in de Renaissance vooral als doel hadden om de rijkdom van de machthebber te tonen en weinig te maken hebben met de wetenschappelijke instellingen die ontstonden tijdens de Verlichting. Waarschijnlijk waren de musea slechtste enkele uren per week te bezoeken voor de bovenklasse van de Romeinse bevolking. Zowel de Capitolijnse (1734) als de Vaticaanse (1771) musea werden pas publiek toegankelijk in de 18e eeuw.
Mesopotamië
Maar het alleroudste museum ter wereld werd door archeologen gevonden in Ur, een stad in Mesopotamië (huidig Iraq). In het centrum van de stad werd een zaal opgegraven met allerlei artefacten. Naast ieder kunstvoorwerp stond een kleitablet waarop in drie talen uitleg over het voorwerp werd gegeven. Al 530 jaar voor Christus had het museum dus tekstbordjes.
Het museum werd beheerd door prinses Ennigaldi, de dochter van Nabonidus, de laatste koning van het Neo-Babylonische rijk. De koning was dol op archeologie en in het museum stonden opgravingen van voorwerpen uit eerdere tijden. Zoals Alexandrië zijn bibliotheek had, had Ur zijn museum. Het oudste museum ter wereld werd teruggevonden tussen 1920 en 1930 en de meeste voorwerpen werden verplaatst naar het British Museum. Zo kwam het oudste museum ter wereld in een nieuw museum terecht!
Ook een prangende kunstvraag die u graag beantwoord zou zien? Vraag het //Vensters!
De afbeelding boven dit artikel toont (v.l.n.r) Galerij Willem V, een 18e eeuwse tekening van de Capitolijnse Musea en het Teylers Museum.
