Artemisia Gentileschi is een superster. Herontdekt door het feminisme en vervolgens omarmd door de kunstwereld: Artemisia is de koningin van de barok. Rijksmuseum Twenthe presenteert dit najaar haar schilderijen te midden van mannelijke tijdgenoten.

Rembrandt, Rafaël, Artemisia. Alleen de allergrootste kunstenaars worden bij hun voornaam genoemd. Eeuwenlang is Artemisia Gentileschi vergeten, maar dankzij de recente aandacht voor vrouwelijke kunstenaars is ze nu een superster van de barok. Het is daarom bijzonder dat dit najaar 15 schilderijen van haar hand in Enschede te zien zijn.

Artemisia Gentileschi (Rome 1593 – Napels 1654) – Susanna en de ouderlingen, ca. 1622, Olieverf op doek, The Burghley House Collection, Stamford
Matteo Loves (Keulen 1600 – Cento 1662) – Susanna en de ouderlingen, ca. 1630, Olieverf op doek, Privécollectie (Fausto Gozzi, Cento)

Vrouwelijke blik

Bij de herontdekking van Artemisia heeft het feminisme een belangrijke rol gespeeld. In de jaren 60 groeide ze uit tot een belangrijk vrouwelijk rolmodel. Artemisia had een groot sociaal netwerk en deed zelf haar onderhandelingen. Juist deze zelfstandigheid paste goed binnen het feministische verhaal.

Ook in het Rijksmuseum Twenthe ligt de nadruk op haar vrouwelijke blik. Haar werken hangen naast mannelijke tijdgenoten. Waar Matteo Loves twee speelse glurende mannen schildert uit het Bijbelse verhaal van Susanna en de Ouderlingen, legt Artemisia de nadruk op de schaamte en de kwetsbaarheid van de vrouw.

Meer dan een vrouw

Maar een feministische blik doet Artemisia eigenlijk tekort. Door haar alleen te zien als vrouw wordt vaak vergeten te kijken naar haar schilderijen. Neem bijvoorbeeld de spannende compositie van “Judith en Abra met het hoofd van Holofernes”. Het halve schilderij is leeg en de vrouwen kijken naar iets dat buiten beeld gebeurt. Zou iemand hen betrappen?

Juist doordat Artemisia nooit de kans kreeg te studeren aan een kunstacademie en niet was aangesloten bij een gilde, is haar werk experimenteel. In Enschede is goed te zien hoe ze leerde van haar tijdgenoten. Kleurgebruik en realisme keek ze af bij Guido Reni. Schaduwen en stoffen schilderde ze als Guercino.

Bij “Judith en Abra met het hoofd van Holofernes” is ook te zien hoe Artemisia het kaarslicht overnam, zoals we dat kennen van Gerard van Honthorst. Waarschijnlijk heeft ze inderdaad contact gehad met de Utrechtse Caravaggisten in Rome.

Ik verveel u niet langer met mijn vrouwenpraat, de werken spreken voor zich.

– Artemisia Gentileschi

Zelfportret

Razend interessant is ook hoe ze haar eigen beeltenis verwerkt in haar schilderijen. In de eerste zaal hangt een zelfportret, maar ook op andere doeken zien we haar steeds terug. Artemisia als Cleopatra, als Maria, als Judith. Steeds zien we dezelfde volle vrouw met golvend haard. Ze huurde dus geen modellen in.

Rijksmuseum Twenthe

Artemisia lijkt soms het slachtoffer van hedendaagse her-interpretatie. Zo leent haar onverschrokken schilderij van Judith en Holofernes zich perfect voor een #metoo verhaal. Vooral als je weet dat ze op jonge leeftijd verkracht is. Maar toch blijkt uit haar dagboeken dat ze hier op latere leeftijd niet meer bij stilstond. Juist het verlies van vier van haar kinderen beschrijft ze als het grote trauma uit haar leven.

“Madonna met Kind” toont deze moederliefde. Naast de flirtende Maria in het schilderij van Luca Giordano steekt het werk extra af. De vrouwelijke blik van Artemisia spreekt uit haar moeder met kind misschien wel het meest. Ik ken geen liefdevollere versie van dit Bijbelse thema.