De Schaduwkant van het Futurisme

De Italiaanse futuristen geloofden in snelheid, industrialisatie en oorlog. Maar was dat echt vooruitgang? Het Rijksmuseum Twenthe laat zien hoe de groep ten onderging aan zijn eigen idealen en de veranderende tijdsgeest.

In 1914 was de teleurstelling onder de futuristen groot. De Eerste Wereldoorlog was uitgebroken, maar Italië deed niet mee. Voorman Filippo Marinetti riep de Italianen op tot mobilisatie. In zijn ogen was een snelle oorlog de kans om het verleden achter te laten en een moderne toekomst te realiseren.

Futurisme

In 1909 had Marinetti in de Franse krant Le Figaro het futuristisch manifest gepubliceerd. Het manifest riep op tot industrialisatie, hervorming en modernisme. Meer nog dan een kunststroming was het futurisme een levensfilosofie. Dynamiek en geloof in vooruitgang waren de kern van de stroming.

In Rijksmuseum Twenthe is te zien hoe de futuristen deze idealen omzetten in schilderijen. Geïnspireerd door de bewegingsexperimenten van fotografen Muybridge en Brangaglia, toonden ze mensen in meerdere stadia van een beweging. Neem bijvoorbeeld bovenstaand schilderij van Giacomo Balla. Het lijken de geluidsgolven van een voortrazende auto.

Eerste Wereldoorlog

In 1915 werden de futuristen ingehaald door de werkelijkheid. Italië ging meedoen aan de oorlog en de kunstschilders moesten naar het front. Boccioni en 13 andere futuristen kwamen om het leven. Balla, Severini en andere futuristen van het eerste uur verlieten de groep. Na het zien van de verschrikkingen van de oorlog geloofden ze niet meer in de futuristische idealen.

Maar Marinetti gaf niet op. In de jaren na de oorlog wist hij nieuwe generaties kunstenaars te enthousiasmeren voor het futurisme. Er ontstonden nieuwe onderwerpen, zoals luchtschilderijen (aeropittura), waarbij je wereld ziet vanuit een vliegtuig. Hoewel deze werken net zo kleurrijk en dynamisch zijn als de eerdere futuristische schilderijen, is deze tweede generatie futuristische kunst beduidend minder vooruitstrevend.

Fortunato Depero, De gondelier, 1924, olieverf op doek, Archivio Depero,  Rovereto
Gerardo Dottori, De race, 1925-1927, olieverf op doek, Futur-ism, Rome

Rijksmuseum Twenthe

De nieuwe schilderijen kenmerken de neergang van het futurisme. Onder druk van de politieke opkomst van het fascisme moet Marinetti steeds meer concessies doen. Het modernisme waarin vooruitgang centraal staat, maakt plaats voor nationalisme. De stroming gaat zo ten onder aan de tijdsgeest.

In het Rijksmuseum Twenthe is een chronologisch overzicht van het futurisme te zien. Hierbij is er ook veel aandacht voor latere generaties futuristische kunstenaars, die weinig tentoongesteld worden buiten Italië. Maar bij het zien van de tentoonstelling is duidelijk waarom, de dynamiek en vernieuwing zit vooral in de eerste zalen. De droom van het futurisme was mooier dan de werkelijkheid.