Johann Friedrich August Tischbein: Romantische Gevoelens in een Nuchter Nederland

Eind 18e eeuw verspreidde de Romantiek zich als een virus over Europa. Boeken, schilderijen en muziekstukken vol overweldigende gevoelens vierden hoogtij in Duitsland en Frankrijk. In Nederland moest men weinig van deze overdreven pathos hebben, totdat portretschilder Johann Friedrich August Tischbein naar Nederland kwam. Het Rijksmuseum Twenthe laat zien waarom!

‘Ik zonk onder het gewicht van mijn gevoelens.’ Zo beschreef Werther zijn liefde voor Lotte, in Goethe’s roman het Lijden van de Jonge Werther. Werther’s onmogelijke liefde dreef hem tot waanzin. Het boek ging als een golf door Europa. Schrijvers, musici en kunstenaars omarmden de trefzekere beschrijvingen van de gevoelens en vonden inspiratie in het boek. Na het stijve classicisme, kwam het gevoel zo de schilderkunst binnen. Caspar David Friedrich schilderde de nietigheid van de mens tegenover het grootsheid van de natuur. Eugène Delacroix benadrukte de wanhoop en dramatiek van historische scenes.

Nederland

De opkomst van de romantiek was aan Nederlandse kunstenaars minder besteed. Kunst waarin waanzin en overdrijving de hoofdtoon voeren, paste niet goed bij de nuchtere Hollandse volkaard. ‘Doe maar gewoon, dan doe je gek genoeg’. De Nederlandse dichter W. Hecker formuleerde het zo: ‘De Romantiek is als een mooi meisje, maar er zweeft een helse trek om haar lippen. Ze sleept haar slachtoffers mee naar de afgrond.’

Geen gemakkelijke omstandigheden zou je zeggen om je als Duitse romantische kunstenaar in Nederland te vestigen. Toch is dat precies wat Johann Friedrich August Tischbein deed. Vier periodes woonde hij in Den Haag en Amsterdam en schilderde hij de gegoede burgerij van Nederland in de vernieuwende stijl van de Romantiek. Een greep uit deze schilderijen is nu te zien in het Rijksmuseum Twenthe.

Borstvoeding en Kattenkwaad

De portretten van Tischbein zijn zonder opsmuk. Geen dames in dure jurken of statige mannen in strak pak. In de schilderijen van Tischbein zien we zorgzame ouders in een ontspannen houding, alsof je ze niet tijdens, maar net na de poseersessie treft. Je krijgt hierdoor een beter beeld van de persoonlijkheid en de gevoelens van de mensen die hij portretteert.

Het voelt alsof je even mee mag gluren in het leven van een ander tijdens intieme momenten zoals het geven van borstvoeding, of een onderonsje tussen twee zussen (boven dit artikel).  Tischbein’s romantiek-light was niet overdreven, maar juist oprecht. Hierdoor kreeg Tischbein veel klanten bij de Nederlandse en Duitse elite.

Oranjes

Johann Friedrich August Tischbein groeide zelfs uit tot de favoriete schilder van de Oranjes. Twaalf schilderijen van stadhouder Willem V en zijn kinderen zijn nu in Enschede te zien. De portretten komen uit de collectie van Paleis het Loo en hebben dezelfde karakteristieke kenmerken als de portretten van de burgerij: ingetogen en persoonlijk.

In 1789 lieten prinses Louise en de prinsen Willem en Frederik een groepsportret van henzelf maken als cadeau aan hun ouders. Ze betaalden het werk (1260 gulden) uit eigen portemonnaie. De goede verstandhouding van de kinderen spreekt uit intieme sfeer. De verwijzingen naar de macht van de familie zitten verstopt in de achtergrond van het schilderij: een wereldbol, een buste van Willem van Oranje en een beeld van bacchus als symbool van vruchtbaarheid.

Conclusie

Het lijkt alsof Tischbein in Nederland precies de juiste snaar heeft weten te raken. Hij introduceerde een prettige versie van de romantiek in Nederland. Tischbein’s schilderijen tonen de gevoelens en kwetsbaarheid van de geportretteerden, zonder overdreven pathos of drama. Met 21e eeuwse ogen lijken de pruiken misschien overdreven en zijn de tafereeltjes soms wat zoetsappig. Maar als je bedenkt dat in de 18e eeuw de ratio van verlichting hoogtij vierde, is te begrijpen wat voor een impact zijn stijl moet hebben gehad.

De werken van Tischbein zijn intiem en zachtaardig. Toch is Tischbein in Nederland de afgelopen eeuw volledig in vergetelheid geraakt. Het Rijksmuseum Twenthe zet zijn werk nu terug in de spotlights. Dankzij een reeks mooie bruiklenen uit Duitse musea is Tischbein weer even in ons land.

Tentoonstellingen in 2019:
Hals en de modernen (Frans Hals, Haarlem) – Caravaggisten (Centraal, Utrecht) – Caspar van Wittel (Kunsthal Kade, Amersfoort) – Vrijheid (Fundatie, Zwolle) – Hockney en Van Gogh (Van Gogh, Amsterdam) – Erwin Olaf (Kunstmuseum, Den Haag) – Rembrandt (Mauritshuis, Den Haag) – Richard Long (de Pont, Tilburg) – William Kentridge (Eye, Amsterdam) – Luc Tuymans (de Pont, Tilburg) – Marwan Rechmaoui (Bonnefanten, Maastricht) – Sprezzatura (Drents, Assen) – Daan Roosegaarde (Groninger Museum) – Tischbein (Rijksmuseum Twenthe, Enschede) – Vincent van Gogh (Noordbrabants, Den Bosch) – Jean-François Millet (Van Gogh, Amsterdam) – Brassaï (Foam, Amsterdam) – Migranten in Parijs (Stedelijk, Amsterdam) – Monets waterlelies (Kunstmuseum, Den Haag) – Pieter de Hooch (Prinsenhof, Delft) – Rembrandt en Velazquez (Rijksmuseum, Amsterdam) – Jimmy Nelson (Vrijthof, Maastricht) – Jonge Rembrandt (Lakenhal, Leiden) – Leonardo da Vinci (Louvre, Parijs)