Van Parnassus tot Athene: de Stanze van Rafaël

Het is dit jaar 500 jaar geleden dat Rafaël overleed. Nu veel jubileumtentoonstellingen zijn uitgesteld vanwege corona is er des te meer reden om digitaal bij zijn werk stil te staan. Rafaël’s absolute meesterwerken zijn de fresco’s in de Stanze van Rafaël het Vaticaan. Herkent u alle beroemdheden in zijn schilderingen?

Eind 15e eeuw voerden de Borgia en della Rovere families een strijd om de macht in het Vaticaan. Rodrigo Borgia heerste als paus Alexander VI tussen 1494 en 1503 en liet de pauselijke appartementen versieren door Pinturicchio. Toen vervolgens concurrent Giuliano della Rovere aan de macht kwam als Paus Julius II in 1503, deed hij er alles aan om de Borgias te overtreffen.

Stanze van Rafaël

Paus Julius II stelde in 1508 de talentvolle kunstschilder Rafaël Sanzio aan om zijn nieuwe appartementen te verfraaien met fresco’s. De jonge Rafaël was getraind door Pietro Perugino en was net in Rome aangekomen. In opdracht van Julius II versierde hij de geplande bibliotheek met de vier thema’s uit de boeken: filosofie, theologie, rechtspraak en literatuur.

Als Paus Julius II mensen in deze zaal zou ontvangen zouden de fresco’s laten zien dat hij zowel de wereldlijke als de kerkelijke macht had. Rafaël was een meester in het maken van composities. In de Stanza della Segnatura gebruikte hij voor het werk over theologie de hemel als achtergrond om het goddelijke te benadrukken. Voor de School van Athene op de tegenoverliggende muur gebruikte hij juist een indrukwekkend bouwwerk als symbool voor het aardse.

School van Athene

De School van Athene is beschreven als een allegorie op de kennis. Rafaël bracht alle belangrijke Griekse filosofen samen in dezelfde ruimte: de School van Athene. Alle lijnen in het werk wijzen naar een centraal tweetal: Plato (wijzend naar de hemel) en Aristoteles (wijzend naar de aarde). In hun handen dragen ze hun belangrijkste boeken: de Timaeus en de Ethica.

De voorstelling is soms net een zoekplaatje. ‘Waar is Wally?’ van de 16e eeuw. Omdat waarheidsgetrouwe portretten van veel Griekse filosofen niet bestonden, kon Rafaël met veel ontwerpen spelen. Heraclitus werd zo gemodelleerd naar Michelangelo en Plato naar Leonardo da Vinci. Ook Rafaël zelf zit verstopt in de School van Athene. Hij gebruikte zijn eigen uiterlijk voor Apelles.

Dispuut over het Heilige Sacrament

Op de muur tegenover de School van Athene schilderde Rafaël een fresco over religie. In Dispuut over het Heilige Sacrament zit Jezus in de hemel op een troon onder de bescherming van God en omgeven door engelen. Direct naast hem zitten Maria en Johannes de Doper. Op zijn flanken zitten belangrijke Bijbelfiguren en Heiligen zoals Petrus, Adam, Johannes de apostel en David (links) en Mozes, Jacobus, Abraham en Paulus (rechts).

De onderste helft van het schilderij toont een altaar met daar omheen de vier kerkvaders, schrijvers van belangrijke christelijke boeken en stichters van kloosterorden. Om zijn opdrachtgever Julius II te eren, gaf hij kerkvader Gregorius (links van het altaar) zijn uiterlijk. Het is een typisch renaissancekunstwerk met perfecte symmetrie en een geïdealiseerde weergave van de werkelijkheid.

Parnassus

Ook de Parnassus is net een zoekplaatje. Rondom God Apollo met zijn lier staan de 9 muzen, 9 klassieke dichters en 9 eigentijdse dichters. Rafaël liet zo de verbondenheid zien van de idealen van de Renaissance met de klassieke oudheid. Dante staat op gelijk hoogte met Homerus.

Voor de schilderingen van de 9 muzen die om Apollo heen staan, werd Rafaël mogelijk geïnspireerd door Michelangelo. In de tijd dat Rafaël de kamers van de paus verfraaide met fresco’s, was Michelangelo bezig aan het beroemde plafond van de Sixtijnse kapel. Rafaël kreeg dankzij architect Bramante stiekem toegang tot de kapel en was overdonderd door Michelangelo’s ontwerpen.

Deugden

Op de vierde muur schilderde Rafaël de kardinale deugden: wijsheid, moed en matigheid. Rechtvaardigheid, de vierde kardinale deugd, is op het plafond geschilderd. De drie theologische deugden: geloof, hoop en liefde worden verbeeld door de engeltjes.

Om zijn opdrachtgever Paus Julius II te plezieren schilderde Rafaël op de achtergrond een eikenboom, symbool van della Rovere familie. Ook gebruikte hij het portret van Julius II in de schildering van Paus Gregorius IX die het kerkelijk recht ontvangt (rechts naast de deur). Als tegenhanger staat links keizer Justinianus met het civiele recht.

Andere kamers in de Stanze van Rafaël

Ook de kamers rondom Stanza della Segnatura met bovenstaande vier fresco’s zijn door Rafaël versierd. In de Stanza di Eliodoro liet Rafaël aan de hand van vier geschiedkundige verhalen zien hoe de kerk beschermd wordt door Jezus. Opnieuw eerde hij zijn opdrachtgevers door portretten van Julius II en zijn opvolger Medici-paus Leo X op te nemen in de werken.

In de Stanza dell’incendio del Borgo stonden de levens van Paus Leo III en Leo IV centraal. De kamer was bedoeld als muziekkamer voor paus Leo X. De laatste zaal was gewijd aan Romeinse keizer Constantijn de Grote. Maar Rafaël overleed voordat de fresco’s in de Sala di Costantino konden worden geschilderd. Na zijn dood maakten Giulio Romano, Gianfrancesco Penni en Raffaellino del Colle de klus af.

Toen het werk voltooid was waren ook opdrachtgevers Julius II en Leo X al overleden. Dankzij de Stanze van Rafaël wordt hun pausschap ook na hun dood niet snel vergeten. Wat denkt u? Hebben De della Rovere en Medici families de Borgia’s in grandeur verslagen?