Hoe laat je een plafond hoger lijken dan in werkelijkheid? Hoe maak je een koepel van een plat dak? Andrea Pozzo en andere kunstenaars schilderden architecturale elementen en hoge luchten. Ze gebruikten in de Italiaanse barok quadratura om diepte te creëeren.

In 1540 richtte Ignatius van Loyola in Parijs de Sociëteit van Jezus op. Deze kerkorde predikte gehoorzaamheid en hulp aan naasten. Jezuïeten leefden niet in kloosters en vielen niet onder de bisschop, maar direct onder het gezag van de Paus. De Sociëteit van Jezus groeide zo uit tot een rijke religieuze orde van intellectuelen, die actief waren in politiek en onderwijs.

Sant Ignazio

Om het gedachtengoed van de jezuïeten te verspreiden stichtte Ignatius van Loyola een school in Rome. De school groeide snel en de kapel van de school bleek al snel te klein voor de 2000 studenten. Na de heiligverklaring van Sint Ignatius van Loyola in 1622 kreeg kardinaal Ludovico Ludovisi daarom de opdracht van de paus een kerk voor Sint Ignatius te bouwen, die de kapel kon vervangen.

Architect Orazio Grassi ontwierp een barokke kerk met een grote koepel. Maar de naastgelegen Santa Maria sopra Minerva, was niet blij met de grote koepel. Het bouwwerk zou zonlicht wegnemen van hun binnenplaats. Bovendien bleek de koepel al snel te duur, zeker nadat Ludovisi overleed en alternatieve geldschieters moesten worden gevonden.

Plafondschildering

Uiteindelijk was kunstschilder Andrea Pozzo de oplossing voor het probleem. In plaats van een koepel te bouwen, zou hij een koepel schilderen! Door slim gebruik van lijnperspectief creëerde hij de illusie, dat er een koepel was. Maar doordat hij maar één verdwijnpunt gebruikte, moet je precies op de juiste plek in de kerk staan om het bedrog optimaal te ervaren.

Hoewel Pozzo geroemd werd om zijn gebruik van perspectief, kreeg hij ook kritiek op de donkere uitvoering met veel schaduwen. Toen hij de opdracht kreeg om ook het gewelf van de rest van de kerk te schilderen, ontwierp hij daarom een kleurrijker tafereel. Opnieuw probeerde hij de kerk hoger te laten lijken, dan in werkelijkheid. Maar nu paste hij meerdere verdwijnpunten toe, waardoor je vanuit verschillende gezichtspunten een overtuigend perspectief had.

Centraal in het plafond stond Jezus met het kruis, naar wie de Sociëteit van Jezus vernoemd was. Direct naast hem zweeft Sint Ignatius van Loyola, de oprichter van de kerkorde. Om hem heen zijn vroege volgelingen en missiebroeders te zien zoals Sint Franciscus Xaverius en Sint Franciscus Borgia.

Quadratura

Het gebruik van architectuur elementen om een illusie van ruimte te geven, heet Quadratura. Voor zijn plafond gebruikte Pozzo een extra laag met geschilderde vensters boven de echte boogvensters. Hij geeft zo een trompe-l’oeil, waarbij de kijker het gevoel heeft dat het plafond hoger en gebogen is. In werkelijkheid is het plafond van het schip van Sant’Ignazio volledig vlak, maar Pozzo slaagt er in om de illusie van hoogte te creëren.

Om dit effect te versterken schilderde Pozzo rondom de zuilen en bogen veel personen. Hij maakt hierbij gebruik van verkort perspectief, waarin benen en armen veel korter worden weergegeven. Ook dit draagt bij aan de illusie van hoogte.

Painted Hall en Residentie van Würzburg

Hoewel quadratura oorspronkelijk een Italiaanse uitvinding was, kreeg het bijzondere perspectief al snel navolging in heel Europa. Sir James Thornhill gebruikte het in de Painted Hall in Greenwich (Londen). Het schilderij toont de zeemacht en de economische voorspoed van Engeland onder koning Willem III en koningin Mary II. Thornhill gebruikt hiervoor allemaal mythologische en allegorische figuren.

De Italiaanse kunstschilder Tiepolo paste quadratura ook toe in het paleis van vorst-bisschop Carl Philipp von Greiffenclau in Würzburg. Hij schilderde de Griekse god Apollo, als symbool voor de zon, omgeven door de vier continenten: Afrika, Azië, Amerika en Europa. In tegenstelling tot Pozzo gebruikte Tiepolo echt niet één verdwijnpunt. Qua perspectief klopt de fresco dus niet helemaal.

Tiepolo deed dit met opzet. De enorme fresco hing boven een trap. Toeschouwers wisselden dus steeds van positie als ze naar bovenlopen. Hij ontwierp de schildering zo dat de delen van de afbeelding vanuit verschillende posities het best zichtbaar zijn. Net als Pozzo paste hij zijn ontwerp dus aan op de ruimte.

Hiermee komt de KunstVensters serie over het gebruik van perspectief in de kunst tot een einde. Lees de eerdere artikelen terug over: lijnperspectief, kleurperspectief, licht en schaduw, ordonnantie en verkort perspectief. In 2024 volgt een nieuwe serie over materialen.