Hoe geef je op een plat vlak toch een overtuigend gevoel van diepte weer? Veel kunstenaars gebruiken hiervoor het kijkdoos-principe van meerdere lagen achter elkaar. We noemen deze techniek ordonnantie.

Jacob van Ruysdael schilderde tientallen landschappen met een uitzicht op Haarlem vanuit de duinen. De stad ligt zo ver weg dat meestal alleen de toren van de Grote Kerk te zien is. Om te zorgen dat dit soort vergezichten niet ‘plat’ gaan lijken, haalt Van Ruysdael allemaal schildertrucjes uit. Zo creëert hij licht-donker effecten in de wolken en gebruikt hij atmosferisch perspectief.

Maar de grootste toevoeging voor een geloofwaardige dieptewerking is een tafereel op de voorgrond. Door boerderijen vooraan te plaatsen, is de afstand naar Haarlem op de achtergrond duidelijker. Op de onderstaande schilderijen is het effect goed te zien. Het rechter schilderij heeft veel overtuigender perspectief, is minder plat, dan het linker.

Voorgrond en Achtergrond

Een kunstschilder werkt daarom vaak als een toneelbouwer. Door verschillende lagen achter elkaar te zetten als decorstukken op toneel ontstaat dieptewerking. De overlap van de verschillende objecten wordt ordonnantie genoemd.

Het kijkdoos-effect van meerdere lagen achter elkaar is goed te zien in onderstaande landschappen van Brueghel en Panini. Er ontstaat dan een trapsgewijze compositie, waarbij gebouwen en bomen over elkaar heen vallen.

Contrapuntische ordonnantie

In moderne kunst zien we vaak dramatischere dieptewerking door het gebruik van contrapunten. Ze werken dan niet met verschillende lagen, maar plaatsen het meest dichtbije object direct naast het object dat het meest ver ligt. Door deze contrapuntische ordonnantie wordt de afstand erg benadrukt.

Neem het zomerse tafereel van Berthe Morisot boven dit artikel. Op de achtergrond zien we bomen aan de waterkant, precies tussen de vrouwen op de voorgrond in de boot. Fran Bartolomeo deed hetzelfde in de Renaissance, door een kerktoren te plaatsen op de achtergrond tussen Josef en Maria

Combinaties

Vaak is ordonnantie slechts een onderdeel van meerdere technieken om dieptewerking te creëeren. In landschappen zie je daarom vrijwel altijd de combinatie van ordonnantie met het kleurperspectief. In stadsgezichten geeft lijnperspectief een aanvullend gevoel van diepte.

Dieptewerking is dus zelden alleen maar perspectief, maar een samenspel van schildertechnieken. In de komende artikelen in deze serie over perspectief en dieptewerking duiken we verder in twee specifieke vormen: verkort perspectief en quadratura.