Wat is atmosferisch perspectief?

Hoe bereik je een illusie van diepte als lijnperspectief niet mogelijk is? Leonardo da Vinci ontdekte dat je met kleuren ook dieptewerking kan creëeren. We noemen dit kleurperspectief of atmosferisch perspectief. Maar hoe werkt het?

Op de achtergrond van de Mona Lisa zien we een berglandschap. Vooraan zijn de kleuren bruinachtig, maar verder naar achter gaan de kleuren steeds verder over in groen-blauw. Het was een kleurentrucje om diepte weer te geven. Da Vinci schreef hierover: “Het oog kan nooit alleen door middel van het lineaire perspectief diepte schatten, als het niet wordt ondersteund door het perspectief van kleuren.”

Da Vinci was de eerste kunstenaar die op grote schaal atmosferisch perspectief toepaste in zijn schilderijen. Hij had opgemerkt dat vochtdeeltjes in de lucht lichtstralen kunnen breken, waardoor een blauwe kleur zichtbaar is. De lucht ziet er daarom altijd blauw uit. Da Vinci’s observatie klopt. Wetenschappers hebben ondertussen aangetoond dat zonlicht van een kleinere golflengte beter wordt verstrooid dan licht van een langere golflengte. Het blauwe licht wordt dus beter verstrooid (en beter zichtbaar) dan groen of rood.

Leonardo da Vinci

Da Vinci besefte dat objecten die ver weg liggen, hierdoor een blauwe kleur krijgen. In zijn beroemde boek “Tratado de Pintura” schreef hij daarom: “een object dat vijf keer verder ligt, moet men vijf keer blauwer schilderen”. Da Vinci merkte op dat vooral donkere voorwerpen op grote afstand blauwer lijken. Het effect is goed te zien in bovenstaande schilderijen van Da Vinci. Hij gebruikt geen lineair perspectief, want er zijn geen gebouwen. Da Vinci creëert diepte met zijn blauw-achtige achtergronden.

In de vergelijking is ook goed te zien hoe verschillend ‘Mona Lisa’ en ‘Madonna met kind en St Anna” zijn gerestaureerd. In het doek van de Madonna met kind zijn veel meer vernislagen verwijderd en kleuren bijgewerkt, waardoor de gelige verkleuring is verdwenen. Critici vonden dat er bij de restauratie teveel originele verf was weggehaald.

Contrast en Helderheid

De geschriften van Da Vinci raakten al snel verspreid over Europa. Veel kunstenaars begonnen daarom atmosferisch perspectief toe te passen in hun schilderijen. Bij hun eigen observaties bleek dat de blauwkleuring van de lucht vooral voorkwam op zonnige dagen. Als er minder fel licht was op een bewolkte dag, was de blauwe horizon nauwelijks te zien.

In bovenstaand schilderij van Nijmegen zijn de kleuren op de achtergrond allemaal in dezelfde tinten geschilderd. Van Goyen verhoogde de helderheid en verminderde het contrast om diepte te suggereren. Toch zijn Van Goyen’s achtergronden niet blauw, maar eerder grijs of bruin. Het is een zelfde soort trucje als Da Vinci, maar nu met andere kleuren.

Detail

Vanwege de grote afstand en de kleurverandering kunnen we op grote afstand details niet meer goed zien. Een overtuigend schilderij moet daarom zorgen dat de voorgrond veel details bevat, maar vormen op de achtergrond vager worden.

Op bovenstaand schilderij van Friedrich is dit goed te zien. De boten in het werk van Friedrich, die de verschillende levensfasen voorstellen, hebben steeds minder detail op de achtergrond. Masten en touwen zijn op het achterste schip niet meer zichtbaar, de illusie van het schip komt door de zeilen.

Lijnperspectief en Kleurperspectief

In de artikelen over lijnperspectief en atmosferisch perspectief hebben we de twee schildertechnieken onafhankelijk uitgelegd. Maar in de praktijk gebruiken veel kunstenaars beide vormen van perspectief naast elkaar. Gebouwen of boten (zoals in de werken van Willem van de Velde) zijn dan gemaakt met behulp van lijnperspectief en de landschapselementen met atmosferisch perspectief.

Lijnen, kleur, licht en compositie kunnen bijdragen aan perspectief. KunstVensters bespreekt dit jaar verschillende vormen van dieptewerking. Komende week: een extreme vorm van kleurperspectief in de schilderijen van Cezanne en komende maand: compositie!