Hoe creëer je diepte met licht en schaduw?

Waarom lijkt de voorstelling op een plat schilderij toch driedimensionaal? Vaak wordt gewezen naar lijn- en kleurperspectief, maar het gebruik van lichtval en schaduw zijn net zo belangrijk! Jan van Eyck, Rembrandt en Caravaggio tonen waarom!

Jan van Eyck schilderde in 1432 onderstaand diptiek van de annunciatie. Het is een klassieke voorstelling waarin Maria, bijbel in de hand, bezoek krijgt van aardsengel Gabriël. Even lijken het beelden, op een voetstuk, maar het is gewoon een schildering. Jan van Eyck maakt in dit levensechte bedriegertje slim gebruik van schaduwen en weerspiegelingen in de zwart marmeren wand.

Rembrandt

Rembrandt van Rijn was de meester van de schaduw. In een vroeg zelfportret is bijna zijn hele gezicht verduisterd. Voor een simpele muur zonder gebruik van lijnperspectief creëert hij toch dieptewerking. De sleutel is het gebruik van licht en schaduwen. De oplichtende neus en de rode accenten in het haar zorgen voor een gevoel van diepte.

Het verschil is goed te zien in een portret van Henri Matisse. In overvloedig licht en zonder schaduwen voelt het werk van Matisse plat aan, als een kindertekening. Natuurlijk heeft het werk ook minder detail en is de houding niet vergelijkbaar met Rembrandt’s werk, maar het gebrek aan lichtval en schaduw speelt een belangrijke rol.

Chiaroscuro

In de Renaissance waren lijnperspectief en kleurenperspectief de belangrijkste methoden om diepte weer te geven. We zien daarom vaak gebouwen of landschappen op de achtergrond van de Renaissance kunst. Het gebruik van lichtval en schaduwen (chiaroscuro) om diepte weer te geven ontstond dankzij Caravaggio.

Zijn dramatische schilderijen met grote licht-donker contrasten zijn levensecht. In “de Graflegging” zien we de grafsteen van opzij. Toch lijkt de steen driedimensionaal doordat de linkerkant in het licht staat en de rechterkant in schaduw. Ook de personen lijken dankzij het slim gebruik van schaduwen zeer realistisch.

Ruimte

Chiaroscuro kan niet alleen gebruikt worden om figuren levensechter te maken, maar ook om een ruimte weer te geven. In Rembrandt’s schilderij van de heilige familie valt een grote schaduw op de achterwand. Aangevuld met kleine schaduwen op de plekken van ramen en het trapgat ontstaat zo een ruimtelijk gevoel.

Ook Joseph Wright of Derby gebruikt een onzichtbare lichtbron (een kaars). Door een persoon van de rug in de schaduw te zien en een persoon met zijn gezicht vol in het licht, is duidelijk hoe ze om de tafel zitten. De dramatische lichtval op het beeld doet de rest. Zelfs met deze beperkte informatie creëren onze hersenen een impressie van de ruimte.