In het jaar 69 vielen de Bataven bij Nijmegen de Romeinen aan onder leiding van Julius Civilis. De Bataafse Opstand werd in de Gouden Eeuw een populair thema in de kunst, omdat de vrijheidsstrijd van de Nederlanders leek op de stijd van de Bataven. Hoe toonden kunstenaars de strijd van de Bataven in de Gouden Eeuw?

Lang lag de Romeinse grens dwars door het huidige Nederland. Het zuiden van ons land was Romeins gebied, terwijl in het noorden Germaanse volken leefden zoals de Bataven, de Friezen en de Cananefaten. De Germaanse stammen hadden vaak een goede relatie met de Romeinen. Ze hielpen mee met de bescherming van de Romeinse grens in ruil voor handelsvoordelen en officiële posities.

Bataafse opstand

De goede relatie kwam onder druk te staan nadat de Bataafse legeraanvoerders Gaius Julius Civilis en Julius Paulus valselijk beschuldigd werden van rebellie. Julius Paulus werd ter dood veroordeeld en zijn broer Julius Civilis ging naar Rome voor berechting. Eenmaal terug in Germanië zon Julius Civilis op wraak. De Bataven kwamen daarom in opstand in het jaar 69!

In de 17e eeuw voelde veel Nederlanders zich verwant met de strijd van de Bataven. De republiek was in oorlog met de Spanjaarden voor onafhankelijkheid. Het was daarom niet moeilijk om de gelijkenis te zien met de Bataven. De Spanjaarden waren de Romeinen en Willem van Oranje was de Julius Civilis van de 17e eeuw.

Otto van Veen

In 1612 gaf de Staten Generaal historieschilder Otto van Veen (Otto Venius) daarom de opdracht om een reeks schilderijen te maken over de Bataafse opstand. Hoewel de werken gaan over het verhaal van Julius Civilius, is de 80 jarige oorlog nooit ver weg. Otto van Veen schilderde 17e eeuwse kleding en steden die aan Nederland doen denken. De Bataafse opstand met een dubbele boodschap dus!

In de eerste schilderijen zien we de arrestatie van Julius Civilis, gekleed in een rode broek en een paarsblauw shirt (1). Op de grond ligt het lichaam van zijn vermoorde broer. Op het volgende doek is te zien hoe Julius Civilis de Bataven mobiliseert om in actie te komen (2). Inderdaad staat op het derde schilderij de Cananefaat Brinno op een schild om de opstand uit te roepen (3). De resultaten zijn goed, want op het volgende schilderij is te zien hoe de Bataven de Romeinen verslaan bij Nijmegen (4)!

Strijd tegen de Romeinen

De volgende schilderijen tonen het succes van de Bataven. Eerst sluiten ze de Romeinen in bij Vetera, het huidige Xanten (5), om vervolgens een belegering te starten (6). Na de val van Vetera, laat Julius Civilis zijn zoontje de gevangen doden (7). Ondertussen proberen onderhandelaars in Reims om de Galliërs zich bij de opstand te laten aansluiten (8).

Na het initiële succes slaan de Romeinen terug. Maar de verliezen van de Bataven worden door de Nederlanders natuurlijk zo min mogelijk belicht. Otto van Veen schildert hoe opstandelingen krijgsgevangen worden gemaakt (9) en een nachtelijke feestmaal (10). Alleen door het verraad van een Bataafse soldaat winnen de Romeinen de strijd (11) en daarna vinden vredesonderhandelingen plaats tussen Julius Civilis en de Romeinen (12). Van Veen benadrukt hiermee het respect dat de Romeinen voor de Bataven hadden, ondanks het verlies.

Rembrandt van Rijn

Nadat de Spanjaarden waren verslagen, besloot Amsterdam om een nieuw weldadig stadhuis te bouwen. In het stadhuis, tegenwoordig het paleis op de dam, kreeg Govert Flinck de opdracht om 7 schilderingen van de Bataafse opstand te maken. Tijdens het maken van het eerste doek, de Samenzwering van Julius Civilis met de Bataven, overleed Flinck.

Rembrandt van Rijn kreeg daarom de opdracht om Flinck te vervangen. Het zou Rembrandt’s grootste schilderij worden van 5,5 bij 5,5 meter. Maar de opdrachtgevers waren niet tevreden met het schilderij. Rembrandt’s doek kwam hierdoor nooit in het Paleis op de Dam te hangen. Hij sneed het werk bij tot een formaat van 196 bij 309 cm (boven dit artikel). Tegenwoordig hangt het in Stockholm.

Paleis op de Dam

Uiteindelijk maakten Jan Lievens, Jacob Jordaens, Ferdinand Bol en Giovanni Antonio de Groot de resterende schilderijen voor het stadhuis af. Veel van deze kunstenaars werkten ook aan de beroemde Oranjezaal. De doeken in het Paleis op de Dam hebben een meer barokke stijl, dan de werken van Otto van Veen. Toch zijn veel dezelfde scenes herkenbaar, zoals de vredesonderhandelingen op de brug.

In de schilderijen in het paleis op de dam heeft Julius Civilis een minder prominente rol. De Amsterdamse stadsbestuurders wilden vooral aangeven dat het volk zelf de macht had. Door Julius Civilis als grote leider neer te zetten, zou de bevolking weleens kunnen denken dat de Oranjes werden verheerlijkt. Een schildering waarin de volkse Brinio de troepen leidt, paste daarom beter.

Afbeeldingen: Jacob Jordaens – Vrede tussen de Romeinen en de Bataven, Giovanni Antonio de Grote – Romeinse buit aan de voeten van Julius Civilis, Govert Flinck en Jürgen Ovens – Samenzwering van de Bataven, Giovanni Antonio de Grote – Onderhandelingen over Vrede, Jan Lievens: Brinio op het schild geheven, Jacob Jordaens – Romeins Kamp onder Aanval.

De schilderingen van de Bataafse opstand droegen bij aan de mythevorming van de Bataafse opstand. Graag lieten de Nederlanders hun vrijheidsdrang en onverzettelijkheid zien. De opstand was de eerste keer dat ‘we’ ons hebben verzet tegen een ‘buitenlandse’ vijand. Trots noemden de VOC de nieuwe hoofdstad op Java dan ook Batavia.

In werkelijkheid was de strijd van de Bataven waarschijnlijk minder glorieus dan men in de Gouden Eeuw deed geloven. Suetonius schreef: ‘In de provincie Germanië rezen diverse opstanden tegen de Romeinen, die het niet waard zijn om te worden genoemd door mij.’ De Romeinen zelf zagen de Bataafse opstand dus als een voetnoot in de geschiedenis.