Waarom staan de os en ezel in de kerststal?

Christus werd geboren in een stal met een os en een ezel. Maar de os en de ezel staan niet in de Bijbel genoemd. Waarom staan de os en de ezel dan toch op ieder schilderij over de geboorte van Jezus?

De evangelies van Johannes, Matteus, Marcus en Lucas beschrijven het leven van Jezus. Ze vormen de kern van het nieuwe testament van de Bijbel. In hun geboorteverhalen staat hoe Maria en Jozef in een stal bij Bethlehem ouders werden van Jezus. In deze Bijbelverhalen wordt nergens beschreven dat hierbij een os en een ezel aanwezig waren.

Oudste vermelding

De oudste afbeelding van een os en een ezel naast de kribbe met Jezus staat op een sarcofaag uit de 4e eeuw na Christus. Mogelijk is dit een verwijzing naar het Bijbelboek Jesaja, waarin god zegt: “Een os herkent zijn meester, een ezel kent zijn voederbak, maar Israël mist elk inzicht, het volk leeft in onwetendheid” (Jesaja 1:3). Deze tekst kan gezien worden als een voorspelling dat God een profeet (Jezus) zal sturen om het volk van Israël te onderwijzen.

Maar de traditie om de os en ezel te laten zien bij de geboorte van Jezus lijkt te zijn ontstaan in de Middeleeuwen. In het gebedenboek van St. Aethelwold uit de 10 eeuw staan de os en ezel in een miniatuurschildering boven de kribbe van Jezus. Hoewel dit nog geen tekening van een traditionele kerststal is, zijn de dieren toch al afgebeeld.

Renaissance

De geboorte van Jezus was een favoriet onderwerp in de Renaissance. Het verhaal sprak tot de verbeelding. Kunstenaars vroegen zich welke dieren in de stal gestaan zouden hebben. Maar omdat de Bijbel geen duidelijkheid bracht, zochten kunstenaars naar andere bronnen over de geboorte van Jezus.

Ze vonden in het niet-erkende evangelie van pseudo-Matteus een beschrijving: “Op de derde dag na de geboorte van de Heer legde Maria het kind in een kribbe. Een os en een ezel bogen hun knieën en aanbaden hem. Toen ging in vervulling wat was gezegd door de profeet Jesaja. Hij zei: “De os heeft zijn eigenaar herkend en de ezel de kribbe van zijn heer.”

Opnieuw dus een verwijzing naar de tekst uit het bijbelboek Jesaja. Maar nu met een duidelijke beschrijving dat er een os en een ezel in de stal aanwezig waren. Vanaf de 13e eeuw zien we deze dieren daarom consequent in miniaturen, schilderijen en fresco’s over de geboorte van Jezus.

Gauguin

Na de religieuze schilderijen uit de Renaissance, proberen kunstenaars de Bijbelse verhalen steeds dichterbij hun eigen omgeving te halen. Zo schilderde Jacob Jordaens een zwart-wit gevlekte koe in plaats van een bruine os. In de Nederlanden was dit immers een bekend gezicht.

Gauguin ging zelfs nog een stap verder. Hij schilderde verschillende versies van de geboorte van Jezus, tijdens zijn verblijf in Polynesië. Maria is nu een Tahitïaanse vrouw, maar de os of de ezel zijn nog steeds op de achtergrond van vrijwel ieder schilderij te zien. Zo diep zijn de dieren dus verankerd in de beeldcultuur!