Rond 1600 trokken veel Vlaamse kunstenaars naar Nederland, op de vlucht voor het geweld in Antwerpen. De Vlaamse kunsttraditie van realistische portretten en weelderige landschappen beïnvloedde zo ook Nederlandse kunstenaars. Hoe veranderden deze Vlaamse immigranten de Nederlandse kunst?

In de 16e eeuw was Antwerpen de culturele hoofdstad van de Nederlanden. De rijkdom van de stad zorgde voor veel opdrachtgevers. De onderlinge concurrentie van de Vlaamse kunstenaars dreef vernieuwing en verhoogde de kwaliteit. Maar toen na de beeldenstorm in de Nederlanden onrusten waren uitgebroken, kwam aan de dominante positie van Antwerpen een einde. Vooral tijdens het beleg van de stad in 1585 vluchtten 100.000-150.000 Vlamingen naar Noord-Nederland, waar het veiliger was.

Haarlem
Vanwege de relatieve rust in de stad was Haarlem een favoriete vestigingsplaats voor Vlaamse vluchtelingen. Binnen twintig jaar zag Haarlem zijn inwoneraantal daarom stijgen van 18.000 naar 40.000. Onder deze vluchtelingen waren ook veel kunstenaars, zoals Karel van Mander die we recent bespraken in de Canon van de Nederlandse kunst.

In de landschapskunst is goed te zien wat de invloed van de Vlamingen is geweest op de ontwikkeling van de Nederlandse kunst. Vaak worden Nederlandse kunstenaars als Jan van Goyen en Hercules Segers genoemd als pioniers van de landschapskunst. Maar we vergeten dan dat Vlaamse kunstenaars al eeuwenlang landschappen schilderden als achtergrond voor portretten. Neem het Braque-triptiek van Rogier van der Weyden, waarin Maria Magdalena wordt getoond met op de achtergrond een denkbeeldig heuvellandschap.

Vlaamse vluchtelingen
Vlaamse vluchtelingen als Roelandt Savery en Gillis van Coninxloo namen de traditie van Vlaamse landschapskunst mee naar Nederland. Ze maakten het landschap steeds prominenter in hun schilderijen. Gillis van Coninxloo schilderde bijvoorbeeld de bekering van Paulus, maar vulde het grootste deel van het doek met een indrukwekkend berglandschap vol kastelen. Hedendaagse toeschouwers die minder vertrouwd zijn met Bijbelverhalen, zullen Paulus waarschijnlijk niet eens meer opmerken.

Hetzelfde geldt voor de werken van David Vinckboons, die samen met zijn ouders naar Amsterdam kwam in 1591. Vinckboons schilderde religieuze werken en scenes uit het dagelijks leven. In zijn schilderijen lijken Nederlandse kerken en kastelen in een Italiaans berglandschap te staan. Het valt op dat realiteit in deze vroege landschappen onbelangrijk was. Het landschap was vooral een sfeerbeeld, maar hoefde niet daadwerkelijk te bestaan.

Esaias van der Velde
Na de beeldenstorm en de opstand tegen de Spaanse overheerser verdween de kerk in Nederland als belangrijke opdrachtgever. Kunstenaars speelden hier op in door andere onderwerpen te gaan schilderen. Nu burgers de macht naar zich toetrokken, kwam er meer vraag naar portretten en scenes uit het dagelijks leven.

Esaias van der Velde, kind van uit Antwerpen gevluchte ouders, was de eerste kunstschilder die landschappen schilderde zonder Bijbelse verwijzingen. In het schilderij ‘Ponteveer’ uit Rijksmuseum zien we een typisch Nederlands beeld van molens aan een watertje. Opnieuw is dit waarschijnlijk geen bestaande plek, maar een sfeerbeeld. Het schilderij is duidelijk een voorloper van Jan van Goyen.

Links: Peter Paul Rubens – Zelfportret met zijn vrouw Isabella Brant
Rechts: Frans Hals – Huwelijksportret in een landschap

Frans Hals
Ook de Nederlandse portretkunst is schatplichtig aan de Vlaamse kunstenaars. In de 16e eeuw werden in Antwerpen op grote schaal portretten geschilderd in een zeer realistische stijl in de traditie van Jan van Eyck en Hans Memling. In tegenstelling tot Italiaanse kunstenaars, die juist geïdealiseerde portretten schilderden. Dankzij Vlaamse vluchtelingen kwam de realistische aanpak in Nederland terecht, waar geen portrettraditie bestond.

Frans Hals was in Antwerpen geboren, maar kwam op 4 jarige leeftijd met zijn ouders naar Nederland. In zijn vroegste schilderijen is goed de invloed van Rubens te zien. Pas later ontwikkelde hij zijn kenmerkende losse stijl en donkere achtergronden. Het realisme van Vlaamse portretten behield hij echter zijn hele leven.

De immigratie van de honderden Vlaamse kunstenaars heeft dus een grote invloed gehad op de ontwikkeling van de Nederlandse kunst. Je kan je zelfs afvragen of de kunst uit de Nederlandse Gouden Eeuw wel zo succesvol was geweest zonder de kennis en traditie van de Vlamingen.

Lees ook de andere artikelen in de zomerserie over buitenlandse kunstenaars in Nederland:
– Nederland door de ogen van Claude Monet
– Albrecht Dürer was 500 jaar geleden in Nederland en België