Schreeuwend, gapend, fronsend, lachend, het kan niet gek genoeg in de 49 bronzen karakterkoppen van Franz Xaver Messerschmidt. Deze Oostenrijkse beeldhouwer toonde de meest heftige emoties in zijn beelden, nadat hij zelf in een psychologische crisis raakte. Wat bracht Franz Xaver Messerschmidt tot zijn beroemde karakterkoppen?
Franz Xaver Messerschmidt was een succesvolle kunstenaar in Wenen, waar hij opdrachten kreeg van het koninklijk huis en rijke inwoners. Zijn beelden waren in de neoclassicistische stijl, die in de 18e eeuw populair was. Hij probeerde het karakter van de geportretteerde te vangen door hem of haar natuurgetrouw weer te geven en niet te idealiseren. Het leverde hem een belangrijke positie op aan de academie.
Rond 1770 raakte Messerschmidt in een psychologische crisis. Hij werd gepasseerd als hoofd van de beeldhouw-academie in Wenen en trok zich terug in zijn geboortedorp Wiesenberg. Vanaf dat moment werkte Messerschmidt alleen nog aan een bijzondere groep beelden, die we nu kennen als ‘karakterkoppen’. Tussen 1770 en 1784 maakte hij waarschijnlijk ruim 60 gekke bekken, die de uitersten van de menselijke emoties laten zien.
Fysionomie of Psychologie?
Na Messerschmidt’s dood is er veel gespeculeerd waarom hij de beelden is gaan maken. Volgens sommigen was hij geïnteresseerd in fysionomie, een 18e eeuwse wetenschap die stelde dat je aan het uiterlijk van een persoon zijn karakter kon zien (een voorbeeld hiervan zijn de schilderijen van Géricault). De beelden werden daarom in een Weense krant beschreven als ‘karakterkoppen’. Messerschmidt zou in 64 beelden hebben geprobeerd om alle menselijke emoties en expressies te laten zien.
In een beroemd essay stelt psychoanalyticus en kunsthistoricus Ernst Kris dat Messerschmidt schizofreen moet zijn geworden. Hij suggereert dat de karakterkoppen een manier waren om van de demonen in zijn hoofd af te komen. Door de stemmen in zijn hoofd zichtbaar te maken als beeld, kon hij zijn emoties een plaats geven. Hoewel deze analyse controversieel is, passen de extreme gelaatstrekken van de beelden beter bij de interpretatie van Kris, dan bij het idee dat Messerschmidt alle facetten van het menselijk karakter probeerde te vangen.
Voorloper
Waar Messerschmidt’s neoclassicistische buste’s grotendeels in vergetelheid zijn geraakt, zijn de karakterkoppen nog steeds een bron van inspiratie. De 18e eeuwse beelden waren hun tijd vooruit. Pas in de 19e eeuwse Romantiek of het 20e eeuwse expressionisme zouden andere kunstenaars ook het tonen van heftige emoties zo centraal zetten.
Messerschmidt’s psychologische crisis bevrijdde hem van de regels en verwachtingen van de klassieke Weense kunstacademie. Nadat hij het neoclassicisme overboord had gegooid, kreeg zijn creativiteit alle ruimte. De humoristische koppen tonen de artistieke vrijheid van een kunstenaar die niets meer te verliezen had. Wat het ook is geweest dat Messerschmidt tot zijn gekke karakterkoppen heeft gebracht, ze blijven ons verwonderen!
Meer artikelen in deze serie:
de Kringloop van het Leven met Edvard Munch
George Catlin schilderde indianen in het Wilde Westen
de Kleuren van de Mont St. Victoire
De Brancacci Kapel: Vernieuwing in de Vroege Renaissance
Paula Rego doorbrak het taboe rondom abortus
de Vergeten Fresco’s van de Sixtijnse kapel
De Scrovegni Kapel: Giotto’s Meesterwerk
Wie was het Meisje in Kimono van Breitner?
De Speelse Ironie van Florine Stettheimer
Verliefd door de ogen van Fragonard
Welke schilderijen sieren het Capitool?
Tijdens ons bezoek aan Parijs in maart 2011 hebben we de expositie van de ‘tronies’ gezien in het Louvre. Geweldig, al die expressieve koppen van dezelfde afmeting. Bovendien waren er de reacties van de enthousiaste bezoekers. In plaats van de gebruikelijke rust en stilte in musea en bij exposities werd er hier vrijuit gelachen, gegniffeld en men wees elkaar op de meest amusante van de verzameling. Helaas was de bewaking van een heuse Franse gestrengheid zodat fotograferen onmogelijk was. Gelukkig was er de affiche, een brochure en later… het internet. Nu, 9 jaar later: Vensters.