De Verborgen Verleidingen in de Tuin der Lusten van Jeroen Bosch

Wonderlijke fantasiebeesten, krioelende mensen en magische rotspartijen. Je raakt niet uitgekeken op de Tuin der Lusten. De beeldtaal van Jeroen Bosch zit vol Bijbelse en wereldse verwijzingen. Wat betekenen al die doldwaze taferelen op dit beroemde schilderij?

Hoewel niet met zekerheid te achterhalen valt wie de opdracht gaf om de Tuin der Lusten te schilderen, wordt algemeen aangenomen dat het paneel gemaakt werd voor een huwelijk (mogelijk van Hendrik III van Nassau). Op het linkerpaneel is Christus te zien als personificatie van God, die Adam en Eva schept en hen verbindt in een huwelijk.

De Tuin der Lusten is een drieluik. Het linkerpaneel toont het aardse paradijs, waar rust en orde heerst. Het middenpaneel toont de wereld na de zondeval, maar voor de zondvloed van Noach. Er heerst chaos op aarde en de mens gedraagt zich slecht. Het rechterpaneel toont de hel, waar de zondige mens uiteindelijk terecht komt. Het werk waarschuwt zo voor de verleidingen van het leven.

Linkerpaneel

Het linkerpaneel van het drieluik toont het aardse paradijs vlak na de schepping. Adam en Eva staan boven een groep vogels en fantasiewezens afgebeeld. Het is een symbool voor de hierarchie van de schepping waarin mensen boven dieren staan. Het roze bouwwerk in het midden van het paneel is de levensbron. Uit het water van deze bron drinken de dieren. De zuiverheid van het water wordt benadrukt door de edelstenen aan de voet van de bron.

Het paneel is in te delen in een mannelijke linkerkant en een vrouwelijke rechterkant. Omdat Eva van de verboden vrucht eet, staat in deze verdeling de vrouwelijke kant voor de zonde. Zo zien we links een eenhoorn als symbool voor puurheid en een levensboom omringd door ronde bladeren als hosties. Rechts is het kwaad afgebeeld als een kale rots met een mensengezicht, een verwijzing naar Golgotha. Hieruit ontspruit een boom met een slang. De negatieve kant wordt verder belicht door de koude amfibieën die uit het water kruipen.

Middenpaneel

Op het grote middenpaneel staat de aarde afgebeeld in de periode tussen de zondeval en de ark van Noach. In deze tijd leefden er volgens de Bijbel alleen maar slechte mensen op aarde. De wankele gebouwen op de achtergrond tonen hoe de aarde uit balans is. God zal de vrome Noach redden, maar alle andere mensen laten sterven in de zondvloed. Rechtsonder in de grot zien we Adam, Eva en Noach afgebeeld.

Hoewel het paneel een symmetrische opbouw heeft, is de strenge ordening uit het linkerpaneel verloren gegaan. Bosch benadrukt dit door vogels soms even groot te maken als mensen en groepjes van mensen en dieren te maken. Overal zijn naakte mannen en vrouwen aanwezig, die elkaar aanraken en verleiden. De mens gedraagt zich als een beest.

Tuin der Lusten

Het werk zit vol seksuele verwijzingen. Veel mannen en vrouwen dragen vruchten zoals kersen, aardbeien en bramen. Voor Middeleeuwse mensen zullen dit duidelijke verwijzingen naar verleiding en seks geweest zijn. De kers was een symbool voor erotiek. Twee kersen aan een steeltje een fallus.

Vooral het middelste stuk laat weinig tot de verbeelding over: badende vrouwen worden omsingeld door een groep mannen op paarden, zwijnen en andere dieren. De vele wilde dieren zijn door Bosch bedoeld als weergave van dierlijke lust, onmatigheid en woede. Mannen lieten zich ‘wild’ maken door de verleidende macht van de vrouw. We kijken naar een paringsritueel.

Rechter paneel

Op het rechterpaneel wordt de hel getoond als een brandende stad. Jeroen Bosch was zelf getuige van de grote stadsbrand van Den Bosch en gebruikte dit mogelijk als inspiratie. Het belangrijkste figuur op het paneel is de ‘boom-man’ die achterom kijkt. In zijn lichaam bevindt zich een kroeg en op zijn hoofd heeft hij een hoed met dansende paren en een duivel die op een doedelzak blaast. De doedelzak als fallussymbool en verleidende muziek.

Op verschillende plaatsen in het schilderij is te zien hoe de mens gestraft wordt voor zijn zonden. Op de voorgrond wordt iemand gespietst met een zwaard omdat hij teveel gegokt heeft. Om hem heen liggen speelkaarten en een dobbelsteen. Overal op het paneel staan kleine verwijzingen naar de zeven hoofdzonden.

De boodschap die Bosch met dit huwelijksportret heeft willen geven is duidelijk. Als je trouw blijft binnen het huwelijk kan je leven in het paradijs. Maar wie zonde begaat, komt onvermijdelijk in de hel. Hoe verleidelijk en onbezonnen dat middenpaneel er ook uit mag zien…

Dit artikel is het 25e deel in de serie ‘Wereldfaam’! Lees onze eerdere artikelen is deze succesvolle serie terug op onze overzichtspagina!