Hoe ziet de duivel er uit?

De Duivel, Satan, Lucifer, Beëlzebub, Mephisto. Zoveel namen als er zijn voor de belichaming van het kwaad, zoveel manier zijn er ook om hem af te beelden. Van de wonderlijke wezens van Jeroen Bosch tot de aantrekkelijke verleider uit Faust: kunstenaars hebben Satan op talloze manieren uitgebeeld. Hoe ziet de Duivel er uit?

Binnen het christendom is de duivel de belichaming van het kwaad. Volgens Genesis is de duivel een gevallen engel, die tegen God rebelleert. Er wordt op meerdere plekken in de Bijbel naar de duivel gerefereerd. Maar wie hij precies is en hoe hij eruit ziet, blijf vaag. Er zijn daarom veel legenden ontstaan die meer over de duivel vertellen. Juist deze enge verhalen vormen een onuitputtelijke inspiratiebron voor kunstenaars.

Monster

In de vroege Middeleeuwen speelt de duivel een kleine rol in het katholieke geloof. Hij duikt vooral op in Heiligen-verhalen, waarin de heiligen en God hem keer op keer verslaan. De Duivel is niet de gevaarlijke brenger van het kwaad, maar toch vooral een kluns die steeds verslagen wordt. In kunstwerken uit de Middeleeuwen is de duivel vaak een menselijke gedaante met dierlijke kenmerken zoals een staart, vleugels, klauwen of hoorntjes. De slang die Eva verleidt in het paradijs wordt vaak ook gezien als een vermomming van de duivel.

Dierlijke trekjes zijn dus heel normaal bij het afbeelden van de duivel. Neem nou de schilderijen van Jeroen Bosch. In de Tuin der Lusten heeft de duivel een vogelkop, die verdoemde zielen zit eten (en tegelijk weer uitpoept). De duivel kon zich in alle gedaantes aan je tonen. Zie hoe verschillend de duivels er op ieder schilderij van Bosch uitzien.

Dante: Driekoppige Menseneter

Het uiterlijk van de duivel begint in de kunst eenduidiger te worden, nadat Dante de Goddelijke Komedie heeft geschreven. In dit boek reist Dante met Vergilius door de hel en ontmoet hij de duivel. Volgens de beschrijving van Dante heeft de duivel heeft drie muilen waarmee hij drie verraders verslindt: Brutus, Judas en Cassius. Ook zou de duivel met zijn halve lichaam in bevroren water zitten (zie o.a. de prent van Cornelis Galle).

In schilderijen uit de Renaissance zien we daarom vaak een duivel met drie monsterlijke koppen. Vaak zit de duivel op mensen te kauwen en soms staat hij in een ketel. Dit verwijst naar het hellevuur waar de zielen in vergaan. In de Griekse mythologie verwijst de ketel ook naar wedergeboorte. Medea stopte een oude geit in een ketel die er weer uit kwam als jong geitje. Ook de eerder genoemde slang is een verwijzing naar wedergeboorte, omdat een slang steeds zijn oude huid achterlaat. In veel schilderijen zitten dus verwijzingen naar wedergeboorte, alsof zielen na het uitzitten van hun straf in de hel een nieuw begin konden krijgen.

Heksen

Als in de Renaissance heksenverbrandingen steeds vaker voorkomen, wordt de duivel in schilderijen ook vaker afgebeeld met heksen. Heksen waren immers vrouwen die hun ziel verkocht hadden aan de duivel en het kwaad probeerden te verspreiden. Heksen zouden vrijwillig geslachtsgemeenschap met de duivel hebben tijdens heksensabbatten.

Tussen 1450 en 1750 werden in Europa ongeveer 50.000 mensen geëxecuteerd nadat ze beschuldigd waren van hekserij. Francisco de Goya schilderde een prachtige serie van 6 schilderijen over heksen en hun pact met de duivel. In deze schilderijen gebruikt Goya weer veel dieren in zijn beeldtaal. Volgens legendes verscheen de duivel als een geit, een stier of een slang bij een heksensabbat. Daarom staat de bok centraal in het schilderij van Goya. De uilen in het andere schilderij staan symbool voor magie.

Mephisto

Het beeld van duivel veranderde rond 1800 drastisch, opnieuw door de publicatie van een boek. In Goethe’s Faust wordt de duivel namelijk beschreven als een sluwe man, die probeert om mensen te verleiden over te stappen naar het kwaad. Faust sluit zo’n pact met Mephisto (de duivel) en geniet van de geschenken van de duivel. Maar na een tijdje komt Faust tot de conclusie dat dit hem niet gelukkig maakt.

In de schilderijen uit de 19e eeuw is de duivel menselijker dan in eerdere werken. Hij heeft meestal een verleidelijk lichaam, maar ook kenmerken van iets bovennatuurlijks zoals vleugels. Het Bijbelse thema van de Verzoeking van Jezus, waarin Jezus de duivel wegjaagt, wordt in de 19e eeuw ook weer vaker geschilderd. Het past bij het beeld dat iedereen, zelfs Jezus, soms verleid wordt om iets slechts te doen. Zo veranderde de duivel in de loop van de kunstgeschiedenis van een monsterlijk wezen tot iemand die in ons allemaal zit.

Recent rondde KunstVensters de succesvolle serie de Kunstbijbel af na 30 artikelen. Om hierbij stil te staan publiceren we deze week een tweeluik over God en de Duivel in de kunst!