De Utrechter Adriaan Boeyens werd in 1522 onverwacht gekozen tot paus. Paus Adrianus VI versoberde de extravagante huishouding van zijn voorgangers en maakte zich hiermee niet populair in Rome. De Nederlandse paus kwam daarom bekend te staan als een ‘cultuurbarbaar’.

Paus Adrianus VI is de enige Nederlandse paus is de geschiedenis van het Vaticaan. Omdat Nederland in 1523 onderdeel was van het Heilige Roomse Rijk, wordt Adrianus VI ook wel de zevende Duitse paus genoemd. De loopbaan van deze timmermanszoon is indrukwekkend: rector van een universiteit, leider van Spanje en uiteindelijk hoofd van katholieke kerk. Wie was paus Adrianus VI?

Wie was Paus Adrianus VI?

Adriaan Floriszoon Boeyens werd in Utrecht geboren als zoon van een scheepstimmerman. Al jong bleek dat Adriaan een slimme jongen was. Na een opleiding aan de Latijnse school in Zwolle, ging hij studeren aan de Universiteit in Leuven. Het was het begin van een succesvolle carrière. Adriaan werd in Leuven hoogleraar in 1489 en later zelfs tweemaal rector van de universiteit.

Aangezien de universiteit sterk verbonden was met de katholieke kerk, ging zijn academische carrière gepaard met kerkelijke taken. Adriaan werd in 1491 gewijd tot priester en werd deken van de Leuvense Sint Pieterskerk. Zijn vroomheid en theologische kennis zorgden ervoor dat Adriaan in 1507 werd gevraagd om leermeester te worden van prins Karel, zoon van de Bourgondische vorst Filips de Schone. Filips was veel op reis en Adriaan gaf zijn zoon les die achterbleef in Mechelen.

Hoe werd Adriaan Boeyens paus?

In 1515 vroeg Karel hem om een gunst. De Spaanse katholieke koning Ferdinand II van Aragón (grootvader van prins Karel) had in zijn testament niet Karel maar zijn jongere broer Ferdinand als troonopvolger aangewezen. Boeyens werd door Karel daarom op diplomatieke missie naar Spanje gestuurd. Hoewel de onderhandelingskunsten van Boeyens bekritiseerd werden, was de reis een succes. Bij de dood van Ferdinand in 1516 werd Karel gekroond als Koning Karel I. Als dank voor zijn optreden liet Karel hem tot bisschop van Tortosa benoemen en promoveerde de paus hem tot kardinaal.

In 1520 werd Karel verkozen tot keizer Karel V van het Heilige Roomse Rijk en vertrok hij naar Aken om gekroond te worden. Hij vroeg kardinaal Adriaan Boeyens om Spanje te regeren in zijn afwezigheid. De Leuvense hoogleraar werd hierdoor tegen wil en dank de facto koning van Spanje. Van theoloog was hij nu opeens machthebber van een groot gebied.

Vrij plotseling overleed in 1521 paus Leo X en werden alle kardinalen naar Rome geroepen voor het conclaaf. Adriaan bleef achter in Spanje, omdat hij als regent niet weg kon. In zijn afwezigheid, werd hij tegen alle verwachtingen in verkozen tot paus. De verkiezing van Adriaan was een compromis, nadat de favoriete kandidaten van de Franse koning en de keizer van het Heilige Roomse Rijk geen meerderheid konden krijgen.

Cultuurbarbaar?

Adriaan Boeyens liet zich benoemen als Paus Adrianus VI, omdat hij zijn burgernaam wilde bewaren. Het was een teken dat hij zich niet meer dan een burger voelde. Eenmaal in Rome aangekomen, trof hij een lege schatkist. Zijn voorganger Leo X had met zijn extravagante levensstijl veel geld uitgegeven en Adrianus VI zag zich hierdoor genoodzaakt flink te bezuinigen. Kardinalen werden flink gekort, de hofhouding werd grotendeels ontslagen en hij leefde zelf sober.

Ook alle kunstenaars werden zonder pardon naar huis gestuurd. De beroemde Stanze van Raphael (met de School van Athene) was pas half klaar, maar Adrianus besloot dit luxe project van zijn voorganger niet af te maken (uiteindelijk werd dit alsnog gedaan door zijn opvolger Paus Clemens VII). Paus Adrianus VI zag de oudheid bovendien als een heidense periode en dreigde Romeinse beelden te vernietigen. Al deze maatregelen maakte de Nederlandse paus erg ongeliefd bij de Romeinse bevolking en het leverde hem de titel ‘cultuurbarbaar’ op.

Jan van Scorel

Toch is het niet helemaal waar dat paus Adrianus VI niet aan kunst deed. Hij haalde de Nederlandse kunstenaar Jan van Scorel naar het Vaticaan om de pauselijke collecties te beheren. Jan van Scorel was in 1518 aan een lange reis begonnen die hem via een bezoek aan Dürer in Duitsland naar Venetië leidde. In Venetië leerde hij de Italiaanse kunst kennen (o.a. Bellini en Giorgione) en had hij na een lange boottocht het heilige land bezocht.

Jan van Scorel schilderde twee portretten van paus Adrianus VI. Maar tot grote opdrachten voor de paus kwam het nooit. Adrianus overleed in 1523 na een pontificaat van anderhalf jaar. Paus Adrianus VI werd begraven in de Sint Pieter en later overgebracht naar een praalgraf in de Santa Maria dell’Anima in Rome. De Italianen waren opgelucht dat de cultuurbarbaar niet langer de dienst uitmaakte. Toch is de vraag of dit harde oordeel terecht is. Natuurlijk was Adrianus VI een sobere paus, wiens beleid doet denken aan de huidige paus Franciscus. Maar de lege schatkist en de opkomende reformatie lieten Adrianus VI ook weinig andere keus dan te bezuinigen.

Na de dood van de paus keerde Jan van Scorel terug naar Nederland. In zijn stijl is te zien dat hij in Venetië en Rome kunstenaars als Raphael en Michelangelo heeft bestudeerd. In veel schilderijen is direct de invloed van zijn Italiaanse voorbeelden te zien. Jan van Scorel is daarmee een van de kunstenaars die de Italiaanse Renaissancestijl in Nederland introduceerde. Zo is het korte pontificaat van paus Adrianus VI toch belangrijk geweest voor de kunst in Nederland!