Hoe zag de Nazi Tentoonstelling voor Entartete Kunst eruit?

In 1934 besloot Adolf Hitler dat er geen ruimte was voor moderne kunst in het derde rijk. Kunstenaars werden gedwongen om te stoppen in avant-garde stijl te werken en musea werden geplunderd. Om het volk het morele verval van de moderne kunst te laten zien, organiseerden de nazi’s in 1937 een grote tentoonstelling met ‘entartete kunst’. De ontaarde kunst tentoonstelling was de meest bezochte moderne kunsttentoonstelling ooit, maar leidde ook tot de vernieling van duizenden kunstwerken. 

In 1937 opende in München de nazi-tentoonstelling voor Entartete Kunst waarin 650 moderne kunstwerken werden getoond uit 32 Duitse museumcollecties. De Nationaal Socialisten brachten de werken samen om het publiek te laten zien welke werken in hun ogen tegen de arische moraal en on-Duits waren. In vier maanden bezochten ruim 2 miljoen mensen de tentoonstelling, waarmee het de meest succesvolle moderne kunsttentoonstelling aller tijden is.

Entartete Kunst

Waarom Adolf Hitler zo’n hekel had aan moderne kunst zullen we waarschijnlijk nooit weten. Was het omdat hij als schilder in Wenen was afgewezen? Was het om zich af te zetten tegen de culturele aantrekkingskracht van Parijs? Slechts 10% van alle werken op de tentoonstelling van Entartete Kunst kwam van Joodse kunstenaars, dus er was meer dan alleen een anti-semitische grondslag. Veel van de Duitse kunstenaars hadden zelfs meegevochten tijdens de Eerste Wereldoorlog en waren echte patriotten. Toch eindigden de werken van expressionistische schilders zoals Franz Marc en Ernst Ludwig Kirchner tussen de afgewezen schilderijen van de nazi’s.

Tentoonstelling in München

Voor de Entartete Kunst tentoonstelling was de eerste verdieping van het Archeologisch Instituut in München vrijgemaakt. In zeven zalen werden de kunstwerken opgehangen voorzien van nazi-leuzen en anti-modernistische teksten. Enkele dagen na de opening werden hier nog twee grote zalen op de begane grond aan toegevoegd. Alle belangrijke expressionistische kunstenaars werden getoond: Kandinsky, Kirchner, Heckel, Nolde, Klee, Schmidt-Rotluff. Een reconstructie van de tentoonstelling laat een overdonderend beeld zien:

Zaal 1 van de bovenverdieping toonde moderne religieuze kunst, waaronder de cyclus over het leven van Jezus van Emil Nolde. Emil Nolde was zelf lid van de nationaal socialistische partij, maar dat mocht niet baten. In de tweede zaal werden kunstwerken van Joodse makers verzameld met wandteksten als ‘Joods, veel te Joods’. In de derde zaal waren Dada-kunstwerken te zien en hingen schilderijen over het Duitse platteland en het leger. De teksten op de muren suggereerden dat de kunstenaars de Duitse boeren en soldaten belachelijk maakten. Hier hing bijvoorbeeld een schilderij van Otto Dix die de Duitse gewonden uit de eerste wereldoorlog liet zien. De nazi’s vonden het werk een karikatuur, die het leger belachelijk maakte.

Catalogus

De catalogus die werd uitgegeven bij de tentoonstelling, leest als een politiek pamflet. Er staat beschreven waarom entartete kunst verwerpelijk is: 1) moderne religieuze kunst toont Joodse tradities, 2) de moderne kunstenaars zijn bolsjewieken die een marxistische klassenstrijd propageren, 3) ze verheerlijken het zwarte ras en hun intellectuele ideaal toont kreupelen en idioten, 4) de mislukkingen van alle -ismen spreken voor zich. In de catalogus wordt de moderne kunst vergeleken met tekeningen van patiënten met een psychische aandoening.

Ondanks dat we tegenwoordig vooral zien hoe de Nationaal Socialisten op een vreselijke manier de Moderne Kunst aanvielen, was de Entartete Kunst tentoonstelling ook vooral een geweldige verzameling van topwerken. In zaal 4 hingen de beroemdste schilderijen van Ernst Ludwig Kirchner bij elkaar, die sindsdien nooit meer samen zijn geweest. In zaal 5 was abstractie een thema met composities van Vladimir Kandinsky en ook een werk van Piet Mondriaan. In zaal 6 was het vervolgens de beurt aan de portretten van Oskar Kokoschka en de dieren van Franz Marc. De Entartete Kunst tentoonstelling bracht een collectie expressionistische kunst bij elkaar die ongekend is.

Vernieling en Handel

Je zou zeggen dat na de beruchte tentoonstelling in München, alle entartete kunstwerken systematisch vernietigd zouden worden. Maar gelukkig is dat niet gebeurd. De werken gingen drie jaar lang als reizende tentoonstelling door Duitsland en Oostenrijk, waar nog eens 1 miljoen mensen de tentoonstelling bezochten. Ondertussen toonden verschillende buitenlandse kunsthandelaren en galeries interesse in de ongewenste Duitse kunstwerken. Buitenlandse verzamelaars waren geïnteresseerd in de moderne kunstwerken.

De Duitsers zagen hierdoor de waarde van kunstwerken in en werkten vanaf 1937 in het geheim mee aan de verkoop van entartete kunstwerken aan Buitenlandse kunsthandelaren. Göring vond het een goede manier om aan buitenlandse valuta te komen en besloot om in 1939 een groot deel te laten veilen. In Luzern werden door Galerie Fischer uiteindelijk 125 schilderijen en beeldhouwwerken geveild voor een totaalbedrag van 500.000 Zwitserse Francs. De overgebleven kunstwerken waaronder de eerder genoemde oorlogsslachtoffers van Otto Dix werden vernietigd. Dankzij de veiling en andere verkopen werden dus veel werken gered.

De veiling van Galerie Fischer is ongeëvenaard qua kwaliteit en aanbod van expressionistische kunstwerken en zorgde ervoor dat de schilderijen verspreid raakten over de hele wereld. De veiling en de tentoonstelling van entartete kunst hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan de populariteit van de stroming. Voor de Tweede Wereldoorlog werd het expressionisme vooral gezien als een Duits fenomeen, maar sindsdien wordt het expressionisme gewaardeerd als een belangrijke avant-garde stroming. Ongewild hebben de nazi’s zo de moderne kunst op de kaart gezet, in plaats van belachelijk gemaakt. Na de oorlog hebben veel Duitse musea en privé verzamelaars opnieuw grote collecties expressionistische kunst verzameld, waardoor de entartete kunst weer volop in de vele Duitse musea te zien is.