Zijn Beelden een Gevaar of de Redding voor het Geloof?

Vijfhonderd jaar geleden spijkerde Maarten Luther 95 stellingen tegen de deur van de kerk van Wittenberg. Het markeert het begin van de reformatie en de afscheiding van de protestanten van de katholieke kerk. De reformatie zorgt voor geloofsoorlogen in heel Europa en ook voor het stellen van vraagtekens bij de christelijke kunst, die uitmondt in de beeldenstorm. In dit derde deel van onze zomerserie over verboden kunst: heeft het geloof beelden nodig?

Maarten Luther kaartte dit jaar precies 500 jaar geleden de wantoestanden aan in de katholieke kerk. Rond 1500 was het in de katholieke kerk voor rijken mogelijk om je zonden af te kopen bij de paus. Deze handel in zogenaamde ‘aflaten’ zorgde voor een enorme zelfverrijking van de kerk en had volgens Luther en andere kerkcritici, zoals Calvijn en Zwingli, niets te maken met het geloof. Ze ontketenden een vernieuwing van het geloof en het begin van verschillende protestantse kerken, waarin de Bijbel centraal stond.

Wat was de houding van de protestanten tot de kunst?
In de tien geboden die Mozes van God heeft gekregen en die in de Bijbel beschreven zijn, staat: ‘Gij zult geen gesneden beeld maken, noch enige gestalte van wat boven in de hemel, noch van wat beneden op de aarde, noch van wat in de wateren onder de aarde is.’. Volgens Calvijn kan dit gebod maar op een manier worden opgevat: beelden en schilderijen van God, Jezus, Maria en andere christelijke onderwerpen zijn verboden. Luther was milder en zag het gebod met name in het licht van het gebod dat mensen geen andere goden mochten vereren of afbeelden. Luther vond dat kunst een belangrijke rol kon hebben om de Bijbelse verhalen te illustreren en te onderrichten aan ongeletterden.

Toch was de algemene tendens van de protestanten dat er geen ruimte was voor christelijke kunst in de kerk. Ze vonden dat God en Christus vanwege hun goddelijkheid niet te omschrijven en niet af te beelden waren en ze waren bang dat gelovigen de beelden zouden vereren in plaats van het heilige. Het was daarom in de ogen van de protestanten beter om het woord van God (de Bijbel) te lezen, dan beelden te maken.

In 1566 slaat de vlam in de pan. Luther en Calvijn hadden steeds meer navolgers gekregen ondanks dat de katholieke kerk de protestanten vervolgde. Protestanten kwamen in het geheim bij elkaar buiten de stad bij zogenaamde ‘hagenpreken’. Het was bij een van deze bijeenkomsten in het Noord-Franse Steenvoorde, waar een groep protestanten besloot om de lokale katholieke kerk te plunderen. Alle beelden worden kort en klein geslagen. De actie kreeg een gevolg in heel Nederland en België en binnen enkele weken werden honderden kerken aangevallen.

Annunciatie – Swanden (Foto: Gert Jan Kocken)

Madonna met Kind – Zwolle (Foto: Gert Jan Kocken)

Tryptiek – Breda (Foto: Gert Jan Kocken)

Anna Retabel – Utrecht (Foto: Gert Jan Kocken)

Waar vind je de gevolgen van de beeldenstorm?
De beeldenstorm waarin beelden en schilderijen in Katholieke kerken worden vernield, is zelden afgebeeld in de Nederlandse kunst. Hierdoor is een schilderij van Dirck van Delen waarop de gebeurtenis is te zien  (bovenaan dit artikel) iconisch geworden, omdat dit vrijwel het enige beeld van de gebeurtenis is.

Om de beeldenstorm echt te begrijpen ging kunstenaar Gert Jan Kocken op zoek naar de sporen van de Beeldenstorm. In kerken in heel Europa fotografeerde hij vernielde beelden uit de 16e eeuw voor de serie Defacing. Kocken kwam erachter hoe moeilijk het is om de sporen van de beeldenstorm te vinden. De beeldenstorm is een zwarte bladzijde binnen de geschiedenis van de kerk en is daarom zoveel mogelijk weggewerkt. Hij vond gehavende beelden in Utrecht, Breda en Zwolle, maar moest verder naar het buitenland voor zijn fotoserie. In Genève, Napels en Münster wist hij nog meer gehavende beelden en fresco’s te vinden.

Hoe reageerde de kerk? 
Lange tijd probeerde de kerk Maarten Luther en de andere critici de mond te snoeren. Maar al snel kregen de protestanten zoveel aanhang, dat de kerk niet meer om hen heen kon. Hele gebieden stonden rond 1550 onder protestants bestuur. De paus riep daarom al zijn bisschoppen bijeen om tijdens het Concilie van Trente over de geloofskwesties te praten en een standpunt in te nemen. Er werden maatregelen genomen om corruptie tegen te gaan en de verkoop van aflaten werd verboden. Maar tegelijkertijd werden veel andere katholieke gebruiken bevestigd, zoals Maria-verering en het herdenken van Heiligen.

Deze tegenstroming kennen we tegenwoordig als de contra-reformatie en had ook belangrijke gevolgen voor de kunst. Waar de protestanten met de Tien Geboden de kunst volledig afwezen, besloten de bisschoppen dat kunst een belangrijk middel was om het geloof te verspreiden. Ze vonden dat door de menswording van Christus, hij ook afgebeeld kon worden. De verering van beelden zorgde voor een verering van de afgebeelde Heiligen. De kunst zorgde bovendien dat ongeletterden kennis konden maken met Bijbelverhalen. Hiermee bevestigden het concilie het belang van de schilderijen en beelden en startte een nieuwe golf van investeringen in kunst, die hebben geleid tot de barok.

Het Concilie van Trente besloot wel dat het afgelopen moest zijn met niet-christelijke waarden in de kunst zoals naaktheid en dronkenschap. Michelangelo’s laatste oordeel in de Sixtijnse kapel werd overgeschilderd om de naaktheid te verbergen. Ook Paolo Veronese’s Laatste Avondmaal kreeg veel kritiek, vanwege de dronken mensen op het doek. Veronese werd veroordeeld en moest het werk aanpassen. Uiteindelijk veranderde hij alleen de titel van het Laatste Avondmaal in Feest in het Huis van Levi, een andere Bijbelse voorstelling waarin volgens de Bijbel ‘zondaren’ aanwezig waren.

Beide geloofsstromingen kozen dus een totaal verschillende oplossing om met kunst om te gaan. Het verklaart waarom Katholieke kerk vaak rijk versierd zijn en Protestantse kerken vaak heel sober zijn ingericht. Tegenwoordig is een kentering gaande en zie je Protestantse organisaties zoals de EO, met evenementen als ‘the Passion’, toch gebruik maken van kunstvormen om het geloof verder te verspreiden. De Katholieke en Protestantse kerken liggen weer dichterbij elkaar dan ooit.