Michelangelo’s beroemde fresco van het laatste avondmaal in de Sixtijnse kapel werd in de 16e eeuw ruw bewerkt door de preutse ideeën van de kerk. Alle naakte mannen moesten worden bedekt om aan de wensen van de paus te voldoen. Als een ware ‘piemel-politie’ ging de katholieke kerk door Rome om geslachtsdelen af te hakken. Zelfs de Romeinse beelden uit de oudheid werden niet gespaard. Naaktheid werd verboden!
Tussen 1536 en 1541 schilderde Michelangelo in opdracht van paus Clemens VII en paus Paulus III een grote fresco van het laatste oordeel in de Sixtijnse Kapel. Het werk toont de zielen die opstijgen naar de hemel en de zielen die afdalen naar de hel. In de fresco waren veel weldadige naakte lichamen te zien van gespierde mannen en vrouwen. Al snel werd deze tentoonspreiding van naaktheid onderdeel van een flinke discussie tussen gelovigen. Kon deze naaktheid wel in een kerk?
Tijdens de bijeenkomst van kardinalen tijdens het Concilie van Trente in 1563 werd de zaak in detail besproken. De bijbel beschreef in het boek Genesis dat Adam en Eva zich na de zondeval schamen voor hun naaktheid en hun geslachtsdelen bedekken. De geestelijken besloten daarom dat schilderijen die aanzetten tot lust verboden moesten worden en dat naaktheid in kerken dus niet kon worden getolereerd.
Een jaar later werd daarom de opdracht gegeven aan kunstschilder Daniele da Volterra om de fresco van Michelangelo te overschilderen en alle geslachtsdelen te bedekken. Sindsdien zijn de piemels geschilderd door Michelangelo verborgen achter draperieën en andere bedekkende objecten. We kunnen tegenwoordig alleen maar achterhalen hoe het eruit moet hebben gezien dankzij een kopie van Marcello Venusti. Venusti kopieerde Michelangelo’s Laatste Oordeel namelijk nog voordat het werd overschilderd.
de Vijgenblad Campagne
Het aanpassen van Michelangelo’s Laatste Oordeel in de Sixtijnse Kapel was slechts het begin van verregaande vernielingen van kunstwerken, tegenwoordig bekend als ‘de Vijgenblad Campagne’. Onder leiding van de Paus Paulus VI en later Paus Clemens VII worden veel meer beelden, schilderijen en fresco’s aangepast. Bij beelden van naakte mannen werd de penis afgehakt en afgedekt met een vijgenblad. Kleding werd over naakte mannen en vrouwen heen geschilderd.
De meest beruchte ‘piemel-hakker’ is Paus Innocentius X die tussen 1644 en 1655 zelfs beelden liet toetakelen die waren overgeleverd van de Grieken en de Romeinen. Sommige beelden hadden bijna 2000 jaar overleefd, maar werden door deze anti-naaktheid campagne alsnog beschadigd. Het Vaticaan veranderde zo in een museum van vijgenbladen. Ergens in de krochten van de Vaticaanse Musea moet een kamer zijn waar alle afgehakte piemels worden bewaard. Deze kamer is één van de meest mythische plekken van het Vaticaan.
Opnieuw Michelangelo
Ook de beelden van Michelangelo waren niet veilig voor de wil van het Vaticaan. Het beroemde beeld van Jezus die het kruis draagt dat in de Santa Maria sopra Minerva kerk in Rome staat, werd ook aangepakt door de vijgenblad campagne. Met een metalen doek werd de penis van Jezus afgedekt en sindsdien is het beeld altijd zo te zien geweest.
Gelukkig is er ook bij dit beeld nog een kopie beschikbaar om het origineel te kunnen waarderen. Michelangelo maakte eerder al een beeld van Jezus die het kruis draagt, maar maakte dit nooit af omdat er halverwege een grijze streep door het marmer bleek te lopen. Hij begon daarom opnieuw aan een ander stuk marmer om het definitieve beeld te maken. De onafgemaakte versie werd later door een andere kunstenaar alsnog voltooid en dit beeld heeft nooit een vijgenblad gekregen. Hierdoor is er dus nu nog een versie van Michelangelo’s Jezus die het kruis draagt te zien mét penis.
de Oplossing van Bernini
Gianlorenzo Bernini leefde ongeveer honderd jaar na Michelangelo en had een hekel aan de lelijke vijgenbladen die de beelden in Rome ontsierde. Om te voorkomen dat zijn beelden ook door de Vaticaanse censuur bewerkt zouden worden, ging hij zelf de piemels op zijn beelden bedekken. Deze zelf-censuur zorgde ervoor de Vaticaanse geestelijken zijn beelden met rust lieten.
Toch zijn de beelden van Bernini niet helemaal piemel-loos. Hij plaatste zijn kledingstukken altijd op zo’n manier dat er toch een klein randje penis of schaamhaar te zien was. Alsof hij een spelletje speelde met de Vaticaanse ordehouders. Doordat het grootste deel van het geslachtsdeel was afgedekt, werden zijn beelden met rust gelaten. Maar tegelijkertijd zorgen de voorzichtige inkijkjes voor een veel sensueler effect dan de volledige naakte beelden van Michelangelo.
Wel of geen piemel?
Tegenwoordig staat het Vaticaan niet meer negatief tegenover naaktheid en worden naakte beelden weer toegestaan. Toch zijn er nog heel veel vijgenbladen in de Vaticaanse musea te zien. Onder kunsthistorici heerst er een enorm dilemma: moet je de beelden weer tot oorspronkelijke staat herstellen? Veel mensen vinden dat beelden zouden moeten worden gerestaureerd tot hoe ze door de kunstenaar bedoeld waren, dus mét penis.
Toch zijn er ook tegenstanders. De Vijgenblad campagne is een belangrijke onderdeel van de kunstgeschiedenis geworden. Door alle vijgenbladen te verwijderen, haal je ook dit deel van de geschiedenis weg. De vijgenbladen zijn als het ware onderdeel geworden van de beeldhouwkunst uit de afgelopen eeuwen. Vaak worden daarom de vijgenbladen niet verwijderd en blijft de oude censuur van de naaktheid intact.
| Deze bijdrage maakt onderdeel uit van een serie over het naakt in de kunst. Hieronder een overzicht van alle bijdragen in deze zomerserie van 2016. | ||||
 |
 |
 |
 |
 |
Paus Paulus VI was paus van 21 Juni 1963 tot zijn dood op 6 augustus 1978. Ik kan mij niet voorstellen dat hij schuld was aan deze piemelstorm. Paulus V 17 September 1550 – 28 Januari 1621 zou eerder in aanmerking komen.